Νικόλαος Ι. Γιαννόπουλος

Σπάλαυθρα – Ὀλιζών Χόρτον – Χορτόκαστρον – Μηλῖνα – Νησίς Ἁλατᾶς
Κατ’ Ὀκτώβριον τοῦ 1920 ἐξέδραμον εἰς Ἀργαλαστὴν τοῦ Πηλίου τῆς ἐπαρχίας Μαγνησίας τῆς Θεσσαλίας, καὶ πέριξ αὐτῆς, .ἤτοι εἰς τοὺς παραλίους συνοικισμοὺς Χόρτον καὶ Μηλῖναν καὶ τὴν νησίδα Ἁλατᾶν, πρὸς ἐξερεύνησιν αὐτῶν ἀπὸ ἀρχαιολογικῆς καὶ ἱστορικῆς ἀπόψεως, καὶ ἰδίως κατὰ τοὺς παλαιοχριστιανικοὺς καὶ βυζαντινοὺς χρόνους, τοσούτῳ μᾶλλον, ὅσῳ ἐκ τῶν νεωτέρων ὅσοι ἔγραψαν περὶ Θεσσαλίας καθόλου ἤ ἐν μέρει καὶ περὶ θεσσαλικῆς Μαγνησίας ἰδίᾳ, μόνον περὶ τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ μέρους ἠσχολήθησαν, παραλιπόντες τὰ ἄλλα.
Ἐν τῷ παρὰ τὴν Μηλῖναν παρεκκλησίῳ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, νεωστὶ ἀνεγερθέντι ἐπὶ ἀρχαιοτέρου χρόνου τοιούτου δαπάνῃ τοῦ κ. Γ. Κιαδήμου, εὗρον τεμάχιον σπονδύλου κίονος μονολίθου ἐκ λευκοῦ μαρμάρου ἐρριμένου ἐν τῷ δαπέδῷ αὐτοῦ. Ἦσαν δ’ ἐντετοιχισμένα ἐν μὲν τῷ νάρθηκι τοῦ ναϊδρίου κίων λεπτὸς λευκοῦ μαρμάρου τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων, κατὰ μὲν τὸ ἥμισυ φέρων ραβδώσεις αὐλακωτὰς καθέτους καὶ ἄνω ἐπὶ τῆς κορυφῆς ἐπίκρανον παλαιοχριστιανικόν, ὃπερ ἐσχάτως ὑπὸ ἀπεροκάλλου κτίστου παρεμορφώθη διὰ τοῦ λιθοξοϊκοῦ κτενός.
Κατὰ δὲ τὴν δυτικὴν πλευρὰν τοῦ ναϊδρίου εἶναι ἐντετοιχισμένον κιονόκρανον παλαιοχριστιανικὸν τοῦ 5ου ἕως 6ου μ. Χ. αἰῶνος φέρον κατὰ τὰς στενὰς λοξοτμήτους πλευρὰς ἔνθεν μὲν σταυρὸν ἐντὸς κύκλου μεταξὺ κλάδων ἀκάνθης μαλακῆς, ἔνθεν δὲ σταυρὸν ἄνευ κύκλου μεταξὺ ἐπίσης φύλλων ἀκάνθης μαλακῆς.
Ἑτέρους δὲ λίθους ἀρχιτεκτονικοὺς παλαιοχριστιανικοὺς δὲν εὗρον ἐνταῦθα. Ἔμαθον ὅμως ὅτι πρὸ ὀλίγων ἐτῶν ἐφορτώθησαν τοιοῦτοι λίθοι ἐπὶ ἱστιοφόρου πλοίου μετενεχθέντες τὶς οἶδε ποῦ. Πέριξ ὅμως τοῦ ναϊδρίου σώζονται ἔτι καὶ νῦν ἐκτάδην ἐρριμένοι ἱκανοὶ παλαιοχριστιανικοὶ ἀρχιτεκτονικοὶ λίθοι, παρ’ ὅλην τὴν ἀφαίρεσιν αὐτῶν πρό τινων ἐτῶν, ὡς προεῖπον. Τὰ μνημεῖα δὲ ταῦτα τῆς παλαιοχριστιανικῆς τέχνης μαρτυροῦσιν ὅτι τὸ πάλαι ἐνταῦθα θὰ ἔκειτο χριστιανικὸς ναὸς τῶν προβυζαντινῶν χρόνων, ὡς ἐκ τοῦ ρυθμοῦ τῶν γλυπτῶν δηλοῦται, ἄν μὴ μετηνέχθησαν ταῦτα ἐκ τοῦ παραλίου συνοικισμοῦ Χόρτου, ἀφισταμένου 20 λεπτὰ τῆς ὥρας ἀπὸ τῆς Μηλίνης, μεταξὺ τῶν ὁποίων ὑψοῦται λόφος, ἔχων ἀρχαίαν ἀκρόπολιν, ἣν ἀποδίδουσιν πάντες οἱ νεώτεροι συγγραφεῖς εἰς τὴν ἀρχαίαν πόλιν Σπάλαυθρα, ὡς θὰ ἴδωμεν κατωτέρω.
Τοὺς παρὰ τὸν ναΐσκον ἐρριμένους ἀρχαίους ἀρχιτεκτονικοὺς λίθους τοῦ 5ου καὶ 6ου μ. Χ. αἰῶνος περιγράφομεν ἐνταῦθα:
1) Μεσοθύριον διλόβου παραθύρου (ὕψος 1 μέτρ. Χ πλάτος 0,50 μ.)
2) Πλὰξ ὀρθογώνιος λευκοῦ μαρμάρου τεθειμένη ὡς κατώφλιον τῆς θύρας τοῦ ναΐσκου, προφανῶς ἐξ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ ναοῦ ληφθεῖσα. (Μῆκος 1,80 καὶ πλάτος ἄδηλον, διότι κατὰ τὸ ἥμισυ ἐκαλύπτετο, καὶ πάχος 0,15 μ.).
3) Ὁ ἐλικοειδῶς καὶ καθέτως ῥαβδωτὸς κίων, περὶ οὗ ἀνωτέρω εἴπομεν (ὕψος 1,80 καὶ διαμέτρου 0,25 μ.) ὑποβαστάζων δύο τόξα τοῦ νάρθηκος.
4) Κιονόκρανον παλαιοχριστιανικὸν μετὰ γλυφῶν, περὶ οὗ ἀνωτέρω ἐλέχθη, ἐντετοιχισμένον ἐπὶ τῆς δυτικῆς πλευρᾶς τοῦ ναΐσκου, ἀνῆκον δὲ εἰς τὴν κατηγορίαν των Συνθέτων Κιονοκράνων, δηλαδὴ ῥυθμοῦ ἰωνικοῦ μεθ’ ἑλίκων καὶ ἐπιθήματος παλαιοχριστιανικοῦ (μῆκ. 0,60 μ. καὶ πλ. 0,40 μ.)1
5) Κιονόκρανον μικρότερον ἐπὶ τοῦ ὑπ’ ἀριθ. 3 κίονος ὑποβαστάζον δύο τόξα τοῦ νάρθηκος καὶ ἀποξεσθὲν πλαγίως, ὡς ἀνωτέρω εἴπομεν.
6) Δύο διάστηλα κιγκλιδώματα ἱεροῦ Βήματος, φέροντα κατὰ μῆκος ὀρθογώνια πλαίσια ἔχοντα ἕκαστον μῆκος 0,90 μ., πλάτος 0,60 μ. καὶ πάχος 0,12 μ.
7) Γείσωμα ἐκ λευκοῦ μαρμάρου (Μῆκος, 1,60 μ., πλάτος ο,26 μ. , πάχος 0,19 μ.)
8) Θύρωμα ἐκ πλακὸς ὀρθογωνίου ἐκ λευκοῦ μαρμάρου φέρον ἐντομὴν τοξοειδῆ, μετ’ ἐλαφρῶν κυμάτων πέριξ καὶ ἄνωθεν ἐν τῷ μέσῳ δὲ σταυρὸν ἀνάγλυφον ἐν κύκλῳ ἀνῆκον εἰς θύραν χριστιανικοῦ ναοῦ. (Μῆκος 1,10 μ., πλάτος 0,60 μ. πάχος 0,12 μ. )
9) Δύο κίονες μονόλιθοι ἐρριμένοι πρὸς τὸ μεσημβρινὸν μέρος τοῦ ναϊδρίου εἰς ἀπόστασιν 10 βημάτων, ἐκ λευκοῦ μαρμάρου. (Μῆκος 2,40 μ. και 2,10 μ. καὶ διαμέτρου 0,30 μ. ἑκάτερος ἔχων).
Ταῦτα δ’ εὗρηνται νῦν ἐν τῷ ναΐσκῳ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, ὡς εἶπον, ἀπέχοντι τῆς Μηλίνης περίπου 20 λεπτὰ τῆς ὥρας καὶ κειμένῳ πρὸς μεσημβρίαν αὐτῆς.
Σώζονται δὲ πρὸς ἀνατολὰς τοῦ ναΐσκου οἱ τοῖχοι τοῦ παλαιοῦ ναοῦ. Δέον δ’ ἐνταῦθα νὰ ἐνεργηθῶσιν ἀνασκαφαὶ ὑπὸ τῆς Ἐφορείας τῶν Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων πρὸς ἀνακάλυψιν τοῦ ἀρχαίου ναοῦ διὰ μικρᾶς δαπάνης καὶ εὕρεσιν καὶ ἄλλων χριστιανικῶν μνημείων καὶ ἐπιγραφῶν.
Πρὸς βορρᾶν τοῦ παρεκκλησίου τούτου, εἰς ἀπόστασιν 10 λεπτῶν τῆς ὥρας, κεῖται μεταξὺ τούτου καὶ τοῦ χωρίου Μηλίνης, ἕτερον παρεκκλήσιον, τῆς Ἁγίας Μαρίνης, ὅπερ οἱ κάτοικοι χρησιμοποιοῦσι καὶ ὡς νεκροταφεῖον, ἀνεγερθὲν ἐπὶ ἐρειπίων ἀρχαιοτέρου τοιούτου, ὑπὸ τοῦ γλύπτου Μηνᾶ Μαγκασιανοῦ καὶ τοῦ ὁμίλου τῶν λιθοξόων τῷ 1889 κατά τινα ἐπὶ μαρμαρίνου θυρώματος αὐτοῦ ἐπιγραφήν.
Ἐν τῷ ναΐσκῳ δὲ τούτῳ οὐδὲν μὲν ἀρχαῖον λείψανον εἶδον, πλὴν τεμαχίων ὀπτῶν πλίνθων καὶ κεράμων τῶν παλαιοχριστιανικῶν χρόνων, ἔμαθον δὲ παρὰ πλείστων ἀξιοπίστων γερόντων ὅτι ἐν τῇ Ἁγίᾳ Τραπέζῃ τοῦ παλαιοῦ ναοῦ πρὸ πολλῶν ἐτῶν ὑπῆρχεν ἀρχαῖον ἀνάγλυφον καλλίστης τέχνης, ἐν τῷ ὁποίῳ παρίσταντο οἱ γάμοι τοῦ Πηλέως καὶ τῆς Θέτιδος καὶ ὅτι τὸ ἀνάγλυφον τοῦτο ἐφορτώθη ἐπὶ τουρκοκρατίας ἐπὶ ἀγγλικοῦ (;) πλοίου ἱστιοφόρου ἐπὶ τούτῳ ἐλθόντος ἐν τῷ λιμένι τῆς Μηλίνης καὶ μετηνέχθη εἰς Ἀγγλίαν(;). Οἱ χωρικοὶ λέγουν «φραγκοκάραβο», ἄλλοι δὲ μᾶλλον λογιώτεροι «ἀγγλικό καράβι». Καὶ εἰς τὸν Ἀλφρέδον Mègières, Γάλλον, ἐπισκεφθέντα τοῦ τόπου, γράψαντα δὲ εἰδικὴν μονογραφίαν περὶ Πηλίου καὶ Ὄσσης, τῷ 1852, τὰ αὐτὰ εἶπον οἱ χωρικοί.2 Μάλιστα δὲ λέγουν ὅτι οἱ ἀείμνηστοι Γρηγόριος Κωνσταντᾶς καὶ Ἄνθιμος Γαζῆς ἰδόντες τὰ ἀνάγλυφα οὕτως εἶχον ἐξηγήσει αὐτά.
Ὁ Mèzières, ὃστις σκοπὸν μόνον εἶχεν νὰ περιγράψῃ ἀπὸ ἀρχαιολογικῆς καὶ οὐχὶ χριστιανικῆς ἀπόψεως τὸ Πήλιον καὶ τὴν Ὄσσαν, οὐδόλως μνημονεύει τῶν παλαιοχριστιανικῶν τούτων μνημείων.
Καὶ ὁ Ν. Γεωργιάδης δέ, ὅστις μεταφράζει σχεδὸν τὸν Mèzières, οὐδόλως ἠσχολήθη εἰς τὴν ἔρευναν τοῦ Πηλίου ἀπὸ χριστιανικῆς καὶ βυζαντινῆς ἀπόψεως, καὶ ὁ λόγος εἶνε ὅτι δὲν ὑπῆρχε κἄν ἰδέα βυζαντινῆς καὶ χριστιανικῆς ἐπιστήμης καὶ τέχνης, διὸ καὶ ὁσάκις παρεπιμπτόντως μνημονεύουσι των χριστιανικῶν καὶ βυζαντινῶν ἀρχαιοτήτων, ταῦτα ὅλως τυχαίως καὶ ἐπιπολαίως ἀναφέρουσιν. Οὕτως ὁ Mèzières, ἰδοὺ τὶ λέγει αὐτολεξεὶ περὶ τοῦ παρεκκλησίου τῆς Ἁγίας Μαρίνης: «Une èglise abandonnée, dans laquelle je pénétrai, nerenfermait absolument aucum dèbris ancient (δηλαδὴ ἑλληνικόν;) mais j’ appris qu’on y avait vu, quelques années auparavant, un bas-relief fort abimé représentant six on huit personnages, les uns debout, les autres couchés à la manière antique». (Mèzières Mèmoire sur Le Pèlion et l’ Ossa, Paris, 1853, σελ. 17).
Περὶ τῆς ἀξιοπιστίας τῶν χωρικῶν, οὓς θέλει νὰ ἀμφισβητήσῃ ο Mèzières, καλῶν αὐτοὺς ἡμιβαρβάρους (σελ.17 demi barbares), οὐδεμία ἀμφιβολία χωρεῖ, διότι οὗτοι ὅ,τι εἶδον ἀνέφερον. Βεβαίως δὲν ἦσαν Γάλλοι ἀρχαιολόγοι νὰ δώσωσιν λεπτομερεῖς εἰδήσεις καὶ περιγραφὰς εἰς τὸν Mèzières περὶ ἀναγλύφου (renseignements si vagues), ὅτι ὅμως εἶνε ἀξιοκατάκριτοι ὄχι μόνον οἱ χωρικοὶ τῆς Μηλίνης, ἀλλ’ ὅλης τῆς Ἑλλάδος, εἶναι διότι ἐκ μεγάλου σεβασμοῦ πρὸς ὅ,τι φραγκικόν καὶ πρὸς πάντα Φράγκον (Εὐρωπαῖον δηλαδή), καὶ δὴ τότε, ὅτε διετέλουν ὑπὸ τὴν τουρκικὴν τυραννίαν, ἐφαίνοντο πολύ εὐγενεῖς καὶ περιποιητικοὶ πρὸς τοὺς ξένους ἵνα κινήσωσι τὸ ἔλεος καὶ τὴν εὐσπλαχνίαν τῶν κυβερνήσεων αὐτῶν ὑπὲρ τοῦ δουλεύοντος Γένους μας, μὴ διστάζοντες ἀκόμη καὶ τιμαλφέστατα προγονικὰ κειμήλιὰ μας νὰ ἀπεμπολῶσι γιὰ ἕνα πινάκιον φακῆς, ὡς συνέβη καὶ μὲ τὸ ἀνάγλυφον τῆς Ἁγίας Μαρίνης καὶ μὲ πλεῖστα ἄλλα τῆς Θεσσαλίας καὶ ἄλλων ἑλληνικῶν χωρῶν.
Φαίνεται δὲ λίαν πιθανὸν, κατὰ τὸν Σχολιαστὴν τοῦ Ἀπολλωνίου (Ἀργοναυτικά A; 573), ἀναφέροντα: «Ὁ δὲ Δόλοψ υἱὸς ἦν Ἑρμοῦ, ος ἐν Μαγνήσσῃ τῇ πόλει τεθnήκει καὶ τάφος ἐστὶν αὐτοῦ παρὰ τῷ αἰγιαλῷ», ὅτι ἐνταῦθα θὰ ἦτο ἱερὸν τῆς Θέτιδος καὶ τάφος καὶ τοῦ Δόλοπος, κτίσμα τῶν ἱστορικῶν χρόνων, καὶ ἐν τῷ ἱερῷ τούτῳ θὰ ἀνέθεσαν τὸ ἀνάγλυφον φέρον τὴν σύνθεσιν τῶν γάμων τοῦ Πηλέως καὶ τῆς Θέτιδος.
Ὅτι δὲ ὑπῆρχεν παρὰ τὴν Ὀλιζῶνα ἐν τῆ θέσει «Θεοτόκου» ναὸς τῆς Θέτιδος, μεταβληθεὶς κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους εἰς ναὸν τῆς Θεοτόκου, ἐξ οὗ καὶ τὸ ὄνομα τῆς θέσεως, τοῦτο ἐβεβαίωσεν ὁ Ἄγγλος Οὐέις (Wace) ἀνασκάψας πρὸ ὀλίγων ἐτῶν τὸν ναόν, ἔχοντα κίονας καὶ δάπεδον ψηφιδωτόν. Ἐντεῦθεν, φαίνεται, εἰς παλαιοτέρους χρόνους θὰ εἶχε μετενεχθῇ τὸ σπουδαῖον τοῦτο ἀνάγλυφον εἰς τὸ ναΐδριον τῆς Ἁγίας Μαρίνης, ἔνθα ἐτέθη ὡς πλὰξ ἁγίας τραπέζης. Ἀσφαλῶς θὰ εἶχεν ὑπογραφὴν ἣν θὰ εἶχον ἀναγνώσει οἱ μεγάλοι ἐκεῖνοι καὶ τὰ μάλα λόγιοι ἄνδρες ἐκ Μηλεῶν Ἄνθιμος Γαζῆς καὶ Γρηγόριος Κωνσταντᾶς καὶ ἐξήγησαν τὸ ἀνάγλυφον, οἱ δὲ demi barbares χωρικοὶ τοῦ Mèzières διετήρησαν διὰ τῆς παραδόσεως ἐν τῇ μνήμῃ των τὴν παράστασιν αὐτοῦ.

ΘΕΣΙΣ «ΒΑΛΤΟΥΔΙ» ΠΑΡΑ ΤΗΝ ΟΛΙΖΩΝΑ
Μετὰ ταῦτα ἐξέδραμον εἰς θέσιν «Βαλτοῦδι», ἤτοι ἐντὸς τοῦ ἐσωτερικοῦ τῆς Ὀλιζῶνος (διότι ἡ πόλις ἦτο ἀμφιλίμενος), ὅστις ὑπὸ τοῦ Σκύλακος καλεῖται Ἴσαι λιμήν, γραπτέον: Τίσαι λιμήν. Ἐκεῖ ἐν τῇ παραλίᾳ κεῖται νεόδμητος οἰκία Νικολάου Μπαρμπούλια, ὃστις μετέφερεν εἰς αὐτὴν πολλὰ μάρμαρα ἀρχιτεκτονικὰ ἐκ τοῦ παρακειμένου ἐκεῖ παλαιοχριστιανικοῦ ναοῦ. Τινὰ τούτων ἐνετοίχισεν ἐν τῇ οἰκίᾳ του, ἀποξεσθεισῶν τῶν γλυφῶν, ἄλλα δὲ κεῖνται ἐν τῇ αὐλῇ τῆς οἰκίας αὑτοῦ, ἐξ ὧν ἐσημείωσα τὰ ἑξῆς ὑπ’ αὔξοντα ἀριθμὸν ἐν συνεχείᾳ μετὰ τῶν προηγουμένων.
10) Κιονόκρανον ἀποκεκρουμένον κάτωθι, ἰωνικοῦ ρυθμοῦ, σύνθετον ἀρχαΐζον.
11) Κιονόκρανον χριστιανικὸν σύνθετον ἀποκεκρουμένον κατὰ τὴν μίαν τῶν λοξοτμήτων στενῶν πλευρῶν, κοσμούμενον δὲ κατὰ τὴν ἑτέραν πλευρὰν ὑπὸ ἀνισοσκελοῦς σταυροῦ.
12) Βάσις ἡμικατειργασμένη κίονος λεικοῦ μαρμάρου.
13) Πλὰξ λευκοῦ μαρμάρου ὀρθογώνιος.
Εἰς ἀπόστασιν δὲ όλίγων βημάτων πρὸς τὸ μεσημβρινοανατολικὸν μέρος τῆς οἰκίας του Ν. Μπαρμούλια κεῖνται τὰ ἐρείπια ἐκκλησίας παλαιοχριστιανικῆς (5ου ἕως 6ου μ. Χ. αἰῶνος) ἐξ ἧς οὗτος ἀφήρεσεν τοὺς λίθους, οὓς ἀνωτέρω περιέγραψα. Ὑπάρχουσι δὲ ἐν τοῖς ἐρειπίοις καὶ νῦν κεχωσμένα, ὡς εἶδον, μετὰ λίθων, κιονόκρανα, κίονες μονόλιθοι καὶ κατώφλια θυρῶν ἐκ λευκοῦ μαρμάρου. Μία δὲ ἀνασκαφὴ ἐνταῦθα ὑπὸ τοῦ κ. Ἐφόρου τῶν Χριστιανικῶν καὶ Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων, θὰ ἔφερεν εἰς φῶς πολλὰ ἄξια λόγου εὑρήματα καὶ ἐπιγραφάς.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΜΕΡΟΣ
Ὡς πρὸς τὸ ἀρχαιολογικὸν μέρος ἱκανὰ ἔχουσι γράψει μέχρι τοῦδε οἱ Mèzières, Ν. Γεωργιάδης καὶ Α. Αρβανιτόπουλος. Ὡς πρὸς μὲν τὸ Χόρτον καὶ τὴν Μηλῖναν, τὸ πρῶτον ἤδη ταῦτα τὰ μέρη ἐξετάζονται ἀπὸ χριστιανικῆς καὶ βυζαντινῆς ἀπόψεως. Παρατηρήσεις ὅμως τινὰς θὰ κάμω καὶ ἐνταῦθα.
Εἶπον ἀνωτέρω ὅτι μεταξύ Χόρτου καὶ Μηλίνης κεῖται λόφος παρὰ τὴν ἀκτὴν, ἐφ’ οὗ (σημ. Αἱ ἐν τῷ πίνακι εἰκ. 14 καὶ 17 προέρχονται ἐκ τοῦ νησίου Ἁλατᾶ) ἡ ἀκρόπολις τῶν Σπαλαύθρων, ἔνθα ἐρείπια βυζαντινῆς ἐκκλησίας ἀξιόλογα.
Καλεῖται δὲ ὁ λόφος Χορτόκαστρον. Τὰ δὲ ἐρείπια τῆς ἐκκλησίας καλοῦνται Ἅγιος Νικόλαος. Ἐνταῦθα δὲ ἔκειτο ἠ ἀρχαία Μαγνητικὴ πόλις Σπάλαυθρα, ὡς φέρεται ἐν ταῖς ἐπιγραφαῖς3 καὶ οὐχὶ Σπάλαθρα ἤ Σπάλεθρα, ὡς μέχρι τοῦδε ἔγραφον ἐξ ἐσφαλμένης γραφῆς τῶν ἀρχαίων συγγραφέων4.
Εἰς ταύτην δὲ τὴν πόλιν ἀποδοτέαι τρεῖς ἐπιγραφαὶ καὶ ἓν ἀνάγλυφον ἀναθηματικόν, τὰ ὁποῖα δημοσιεύει ὁ Ἄγγλος ἀρχαιολόγος Οὐέις (Wace, The topography of Pelion and Magnesia ἐν τῷ Journal of Hellenic Studies, τόμ. XXVI, 1906, σελ. 150).
Εἰς δὲ τὴν ἐγγὺς κειμένην Ὀλιζῶνα ἀποδοτέα ἀναθηματικὴ ἐπιγραφὴ τῷ Ἡρακλεῖ, κομισθεῖσα ἐσχάτως εἰς Βόλον, δημοσιευθεῖσα δὲ ὑπὸ του κ. Οὐέις (Wace, ὡς ἀνωτέρω, σελ. 151). Εἰς τὰ Σπάλαυθρα δὲ καὶ τὴν Ὀλιζῶνα ἀνήκουσιν αἱ ὑπὸ τοῦ Kern ἐν Inscriptiones graecae δημοσιευόμεναι ἐπιγραφαὶ, ὧν αἱ ὑπ’ ἀριθ. 1209 καὶ 1222 εἶναι ἀρχαιόταται (ἀρχαϊκαὶ) βουστροφηδὸν γεγραμμέναι εὑρισκόμεναι πᾶσαι εἰς τὸ Μουσεῖον Βόλου.
Τούτων δὲ πάλιν τῶν ἐπιγραφῶν αἱ ὑπὸ τοῦ Wace δημοσιευόμεναι εὕρηνται ἐν Inscriptiones graecae, τόμ. ΙΧ, μέρος 2ον ὑπ’ ἀριθ. 1211, 1212, 1213 καὶ 1214, ὡς καὶ τὸ ὑπ’ ἀριθ. 1210 ἀνάγλυφον: «Τήρης Διοσκουρίδου Ἡρακλεῖ Χαριστήριον», δημοσιευθὲν ὑπὸ τοῦ Kern ἐν τῷ περιοδικῷ «Hermes» (τόμ. XXXVII, 1902, σελ. 628 καὶ ἑξῆς καὶ αὐτόθι σελ. 128).
Καὶ ὁ μὲν Leake5 ἐνταῦθα θέτει τὴν πόλιν Μαγνησίαν, τῆς ὁποίας ὅμως τὴν ὕπαρξιν ἀμφισβητοῦσιν οἱ Α. Mèzières καὶ Ν. Γεωργιάδης. Πρῶτος δὲ ὁ Mèzières καθώρισεν ἐνταῦθα τὴν θέσιν τῶν Σπαλαύθρων, ἀναφερομένης παρὰ τοῖς ἀρχαίοις μετὰ τὴν Ὀλιζῶνα6. Εἰς τὴν πόλιν δὲ ταύτην ἀνήκει ἑτέρα ἐπιτύμβιος στήλη μετ’ ἐπιγραφῆς, ἣν ἀνεῦρον ἐστρωμένην πρὸ τῆς οἰκίας τοῦ ἐν Μηλίνῃ κτηματίου Γιακουμῆ Γιαρακούλη, ἔχουσα ὡς ἑξῆς:

ΔΙΟΤΕΙΜΑ Διοτείμα
ΗΡΑΚΛΕΩΝΟΣ Ἡρακλέωνος.
Ἡ ἐπιγραφὴ ἀνάγεται εἰς τοὺς ρωμαϊκοὺς χρόνους, διότι τὸ φωνῆεν Ι ἐκτείνεται εις ΕΙ. Ὁ δὲ Γεωργιάδης7 ἐσφαλμένως τίθησι τὰ Σπάλαυθρα ἐπὶ τοῦ λόφου Μπάου τῆς περιφερείας Ἀργαλαστῆς, διότι ἐνταῦθα οὐδὲν τεκμήριον ἀρχαίας πόλεως ὑπάρχει ἔστω καὶ μικρᾶς.
Καὶ ὁ Wace φαίνεται ἀμφιταλαντευόμενος ὡς πρὸς τὴν θέσιν τῶν Σπαλαύθρων μεταξύ του λόφου Χορτοκάστρου8 καὶ Μπάου, ἀλλὰ μᾶλλον ἀποκλίνει ὑπὲρ τοῦ Χορτοκάστρου. Καίτοι ὅμως ἐγνώριζε τὰς ἀνωτέρω μνημονευθείσας ἐπιγραφὰς ὁ Wace (Οὐέις) ἐν τούτοις ἐξακολουθεῖ γράφων Spalathra ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ Σπάλαυθρα. Ὁ δὲ Ζωσιμᾶς Ἐσφιγμενίτης ἁπλῶς μνείαν ποιεῖται τῶν Σπαλαύθρων (γράφων Σπάλαθρα)9. Ὁ δὲ κ. Ἀρβανιτόπουλος περιγράφων τὰ ἐπὶ τοῦ Χορτοκάστρου ἐρείπια ἀνακριβῶς γράφει: «ἔνθα ὁ Wace φαίνεται θέτων μετὰ πιθανότητος τὰ Σπάλαυθρα», διότι πρῶτος ὁ Mèzières ἔθηκε τὰ Σπάλαυθρα ἐπὶ τοῦ Χορτοκάστρου καὶ Χόρτου. Ἔπειτα ἀσαφῶς ἐκφράζεται ἐν τῇ ἐκθέσει αὐτοῦ, οὔτε ἀποκλίνων ὑπὲρ τῆς γνώμης τοῦ Wace οὔτε ἀναιρῶν αὐτήν, ἀλλὰ μᾶλλον ἀμφιταλαντευόμενος μεταξὺ τῆς πόλεως Μαγνησίας καὶ Σπαλαύθρων, ὅταν μάλιστα λέγῃ: «θέλομεν ἀνασκάψει ἐν εὐθέτῳ χρόνῳ ψηφίσαντος πρὸς τοῦτο τοῦ Δήμου Ἀργαλαστῆς χρηματικόν ποσόν, τότε θ’ ἀποδειχθῇ τὸ ἀληθὲς ἤ μὴ τῆς γνώμης τοῦ Leake (Northern Greece, IV 381, 396), ἄν ἐνταῦθα ὑπῆρχεν ἡ πόλις Μαγνησία, ἣν ἀποκρούει ὁ Γεωργιάδης10 καὶ ὁ Maec11.
Ἀλλὰ πρῶτος ἀπέκρουσε διὰ μακρῶν τὴν γνώμην τοῦ Leake ὁ Mèzières12 θέσας ἐνταῦθα τὰ Σπάλαυθρα, ἐνῶ ὁ Γεωργιάδης θέτει αὐτὰ ἐπὶ τοῦ λόφου Μπάου, κακῶς καθ’ ἡμᾶς, ἄνευ ἀποδείξεων. Οὕτως ὁ Γεωργιάδης, ἀντιφάσκων οἱονεὶ πρὸς ἑαυτόν, λέγει τὰ ἀστήρικτα ἐκεῖνα ἁπλῶς διὰ νὰ ὑποστηρίξῃ τὴν γνώμην του: «καθ’ ὅσον ἅπασαι αἰ ἀρχαῖαι ἀκροπόλεις ἔκειντο οὐχὶ ἐπὶ τῆς παραλίας, ἀλλ’ ἀπωτέρω ἐπί τινος παρακειμένου λόφου.»13
Ὁ Ν. Γεωργιάδης ὤφειλε νὰ γνωρίζῃ ὅτι αἱ Παγασαί, ὁ λόφος τῆς Γορίτσης καὶ ἡ Ὀλιζὼν ἔκειντο ἐπὶ τῆς παραλίας, ἐπίσης τὸ Πτελεὸν, .ὁ Ὠρεὸς κ.τ.λ. Ὁ δὲ Ἀρβανιτόπουλος, μὴ διακρίνας οὐδαμοῦ ἐπὶ τοῦ λόφου Μπάου ἐρείπια πόλεως ἤ πολίχνης, δικαίως πολεμεῖ τὴν γνώμην ταύτην τοῦ Γεωργιάδου.14
Ἔγραψε δὲ καὶ ὁ μακαρίτης Ξενοφῶν Ἀτέσης, ἱερεύς ἄλλοτε, ὑποστηρίξας ὅτι ἡ Μαγνησία ἔκειτο ἐπὶ Χορτοκάστου. Συνεπίκουρος δὲ τοῦ Ἀτέση ἦλθεν ὁ Ἀρβανιτόπουλος.15
Τὴν νησίδα Ἁλατᾶν ὁ Ἀρβανιτόπουλος λέγει ὅτι εἶνε ἡ Λῶς, ἣν ἀναφέρει ὁ Ἀρτεμίδωρος παρὰ Στεφάνῳ Βυζαντίῳ ἐν τῷ παγασητικῷ κόλπῳ.16
Ἐκ τῆς ὀλιγομέρου δὲ ταύτης ἐκδρομῆς μου εἰς τὰ παρὰ τὴν Ἀργαλαστὴν μέρη ἀπεδείχθη ὅτι ἤκμαζεν ἐνταῦθα ἀκμαῖος παλαιοχριστιανικὸς πολιτισμὸς τοῦ 5ου καὶ 6ου αἰῶνος, ὃστις ἀπὸ τοῦ Leake καὶ ἑξῆς εἶχε παροραθῇ ὑπὸ πάντων τῶν περὶ τὴν Θεσσαλίας γραψάντων. Ὁ πολιτισμὸς δὲ οὗτος ἔχει τὴν καταγωγήν του ἀπὸ τῶν ἑλληνικῶν καὶ ῥωμαϊκῶν χρόνων καὶ εἶνε συνέχεια τοῦ δευτέρου.
Ἡ πληθὺς δὲ τῶν ἀρχιτεκτονικῶν μελῶν τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων, ἀνηκόντων εἰς ἐκκλησίας, μαρτυρεῖ ὅτι τὸ πάλαι ἐξηκολούθησαν ὑφιστάμεναι ἐπὶ πολὺν χρόνον, μέχρις ἴσως τῶν βυζαντινῶν χρόνων αἱ ἀρχαῖαι πόλεις Σπάλαυθρα καὶ Ὀλιζὼν ἤ ὑπὸ τὰ αὐτὰ ὀνόματα ἤ ἄλλα.
Ὁ λιμὴν τῆς Ὀλιζῶνος καὶ ἰδίως ὁ λιμὴν τῶν Σπαλαύθρων, λόγῳ τῆς φυσικῆς αὐτοῦ ἀσφαλείας, καὶ διὰ τὴν πυκνότητα τοῦ πληθυσμοῦ τότε, ὡς ἐξάγεται ἐκ τῶν πλουσίων ναῶν καὶ τῶν ἀρχιτεκτονικῶν μελῶν τῆς προβυζαντινῆς περιόδου, ἅτινα θὰ ἔλειπον ὅλως ἄν μὴ ὑπῆρχεν ἐνταῦθα ἀκμαῖος παλαιοχριστιανικὸς συνοικισμός, δὸς δ’ εἰπεῖν, ἡ λαμπρότης τοῦ ὑπὸ τοῦ κ. Ἀρβανιτοπούλου περιγραφομένου ἠρειπωμένου βυζαντινοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐπὶ τοῦ Χορτοκάστρου, αὐτὸ τὸ φρούριον Χορτόκαστρον καὶ οἱ ἐπὶ ἄλλων σημείων τοῦ Πηλίου παρατηρούμενοι βυζαντινοὶ συνοικισμοὶ (ἤ προβυζαντινοὶ) ἤ φρούρια ἤ πύργοι μαρτυροῦσιν ὅτι κατὰ τοὺς παλαιοχριστιανικοὺς καὶ βυζαντινοὺς χρόνους ὑπῆρχον ἐνταῦθα συνοικισμοί, ἰδίως κατὰ τὸ Χορτόκαστρον κ.λ.π.
Γεννᾶται ἤδη ἐν τῇ ἱστορίᾳ ἓν ζήτημα: Ἐὰν κατὰ τοὺς χρόνους τῆς φραγκοκρατίας ἐν Ἑλλάδι (1204 -1390) ὑπῆρχε ἐν Χορτοκάστρῳ ἤ Μηλίνῃ παράλιός τις πόλις ὑπὸ τὸ ὄνομα Λάδη, ἤ κατὰ τὰ φραγκικὰ κείμενα Lade; Οἱ νεώτεροι ἱστορικοὶ Κ. Παπαρρηγόπουλος, Τάσος Νεροῦτσος καὶ Ι. Βορτσέλας ἀναφέρουσιν ὅτι ὁ δοὺξ τῶν Ἀθηνῶν Βάλθερος Βρυέννιος τῷ 1310 κατέλαβε τῇ βοηθείᾳ τῶν Καταλανῶν τὰ φρούρια Ζητοῦνι, Δομοκόν, Ἁλμυρόν, Δημητριάδα καὶ Λάδην.17
Ὁ Νεροῦτσος δὲ κατατάσσει μεταξὺ τῶν κυριευθέντων φρουρίων καὶ καστελίων ἑκατέρωθεν τοῦ Παγασητικοῦ Κόλπου τὴν Λάδην. «Ὁ πόλεμος, λέγει, ἤχθη πεισματώδης καὶ καταστρεπτικὸς, ὅπως ἐμαρτύρει ὁ Βενετὸς χρονογράφος Μαρῖνος Σανοῦδος λέγων ὅτι ή Θεσσαλικὴ Βλαχία, οὖσα φύσει εὔφορος καὶ πλουσία εἰς σιτηρὰ καὶ ἄλλα προϊόντα τῆς γῆς, ἠδύνατο καὶ πάλιν νὰ ἐξαγάγῃ τοιαῦτα ἐκ τῶν λιμένων τοῦ Ἁλμυροῦ, τῆς Δημητριάδος, καὶ τοῦ ὅρμου τοῦ Λαύκου (Lade) ἐὰν ἐπανήρχετο εἰς τὴν προτέραν κατάστασιν, πρὶν δηώσῃ τὴν χώραν ὁ Βάλθερος, ὁ ἐκ Βριέννης, ἐπὶ κεφαλῆς τῶν Καταλάνων.18
Τὰ αὐτὰ λέγει καὶ ὁ Βορτσέλας.19 Ὁ Miller ὅμως20 δὲν κατονομάζει τὰ κυριευθέντα φρούρια. Ἐὰν λοιπὸν τὸ ὑπὸ τῶν Φράγκων παρεφθαρμένον ὄνομα Lade, ἤτοι Λάδη τοῦ Παπαρρηγοπούλου, εἶναι ὄντως ὁ Λαῦκος ἤ ὁ ὅρμος αὐτοῦ ἑκατέρωθεν τοῦ Παγασητικοῦ Κόλπου μετὰ τῆς Δημητριάδος καὶ τοῦ Ἁλμυροῦ, τότε δικαιούμεθα νὰ θέσωμεν τὴν Λάδην ἐπὶ τοῦ Χόρτου, ὃπερ μετὰ τῆς Μηλίνης, ἐπίνεια τῆς Ἀργαλαστῆς καὶ τοῦ Λαύκου, διασώζει ἀξιόλογα ἐρείπια. Τὰ πολυάριθμα δὲ παρεκκλήσια, ἠρειπωμένα, ἐντὸς καὶ πέριξ τῶν δύο τούτων ὅρμων καὶ αἱ ἀνακαλυφθεῖσαι ἐκ τῶν βροχῶν λιθόστρωτοι ὁδοί, ὑδραγωγεῖα κ.λ.π. καὶ πολυάριθμα βυζαντινὰ νομίσματα, μαρτυροῦσιν ὅτι κατὰ τὸν μεσαίωνα ἔκειτο ἐνταῦθα πόλις τις.
Ὁ δὲ Σπ. Π. Λάμπρος, σχολιάζων τὰ ἐν τῇ τοῦ Γρηγοροβίου Ἱστορίᾳ τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν περὶ τῆς Lade λέγει: «Τὶς αὕτη ἡ Lade τοῦ Σανούδου; Μὴ τὸ Λαδικὸν τοῦ Δήμου Ὑπάτης; Κατὰ τὸν Τάσσον Νεροῦτσον (Αἱ χριστιανικαὶ Ἀθῆναι, Δελτίον Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας, τόμ. Δ, σελ. 128) εἶναι ὀ ἐν Θεσσαλίᾳ ὅρμος Λαύκου21. Ἐπειδὴ ὁ Σανοῦδος ὁμιλεῖ περὶ Θεσσαλίας ἡ γνώμη τοῦ Νερούτσου εἶναι ἡ πιθανωτέρα, διότι ἡ Θεσσαλία κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους τρεῖς ὅρμους σπουδαίους εἶχε πρὸς ἐξαγωγὴν τῶν προϊόντων αὐτῆς, τὸν τοῦ Ἁλμυροῦ, τὸν τῆς Δημητριάδος καὶ τὸν τοῦ Λαύκου ἴσως (Χόρτου καὶ Μηλίνης).