Ἀρχαιολογικὴ ἐκδρομὴ εἰς Κεφάλωσιν
Εἰς τὰ ἐρείπια τῆς ἀρχαίας φθιωτικῆς πόλεως Ἅλου ἡ ἐν Ἁλμυρῷ Φιλάρχαιος Ἑταιρεία «Ὄθρυς», εκδραμοῦσα διὰ τῶν μελῶν τοῦ Συμβουλίου αὐτῆς, πλὴν τοῦ κ. Γ. Πλάκα, καὶ τῶν ἑταίρων Γ. Ζάχου, Π. Παπανικολάου, Β. Πίνα, Χρ. Μωραΐτου καὶ Σ. Πλάκα, πρὸς ἐξερεύνησιν τῆς πόλεως ταύτης, ἐν τῷ πρὸς Β. αὐτῆς ἐκτεινομένῳ Ἀθαμαντίῳ Πεδίῳ, περιβαλλομένῳ μεταξὺ τοῦ Ματάζη Ποταμοῦ πρὸς Β. καὶ τοῦ Ἀμφρύσσου πρὸς Μ. ἀνεῦρε τὸ ἀρχαῖον νεκροταφεῖον αὐτῆς.
Τοῦτο διακρίνεται εὐκόλως ἐκ τῶν ὑπὲρ τὴν ἐπιφάνειαν τῆς γῆς ὑψουμένων χειροποιήτων γηλόφων, οἵτινες ὑπὸ τῶν νῦν κατοίκων γνωρίζονται ὑπὸ τὸ ὄνομα μαγοῦλαι. Τούτων τριῶν εἰδῶν μεγέθη ἀπαντῶσι: Εἷς πρώτου μεγέθους, ὀκτὼ ὡς δέκα δευτέρου καὶ εἴκοσι περίπου τρίτου μεγέθους μόλις ἐξέχοντες τῆς ἐπιφανείας τῆς γῆς.
Τὸ σύστημα τοῦτο τῶν τάφων δι’ ἐπιχωματώσεως, δίκην κωνοειδῶν λόφων, καλεῖται ὑπὸ τοῦ Ἑρνέστου Κουρτίου λυδικὸν ἅτε ὑπὸ τῶν Λυδῶν ἐπινοηθὲν καὶ μετενεχθὲν ἐκ τῆς Ἀσίας εἰς τὴν Ἀνατολικὴν Ἑλλάδα, ἤτοι τὰ τοῦ Αἰγαίου παράλια κατὰ τοὺς χρόνους τῶν παναρχαίων ἐκείνων μεταναστεύσεων τῶν πελασγικῶν φύλων, κατελήφθησαν τὸ πρῶτον ὑπὸ τῶν Ἀχαιῶν, ἐγκαταστάντα ἐν τῇ Φθιώτιδι, οἵτινες ἐκ τῆς οἰκογενείας τῶν ἐν Σιπύλῳ Τανταλιδῶν ἐκ Λυδίας ἕλκοντες τὴν καταγωγὴν ἐκόμισαν ἐνταῦθα τὴν λυδικὴν τέχνην καὶ τὴν λατρείαν τῆς λυδικῆς θεότητος Μεγάλης Μητρὸς (Ἀρτέμιδος).[1]
Μεταξὺ τῶν ἄλλων Εὐρωπαίων περιηγητῶν ὁ Heugey (Mission en Macedoine, appendice) ἀναφέρει ὅτι πέριξ τῶν θεσσαλικῶν πόλεων Ἅλου, Λαρίσης, Φερῶν, Φαρσάλου, Γόμφων καὶ Μητροπόλεως εὕρηνται ἀρχαῖοι κωνοειδεῖς τύμβοι, ἐντὸς τῶν ὁποίων εὕρηνται σκελετοὶ ἀνθρώπων. Τὸν τύπον τοῦτον ὁ Heugey καλεῖ ἑλληνικόν. (Ν. Ι. Γιαννόπουλος, Φθιωτικά, σελ. 28).
Ἐν Θεσσαλίᾳ ἐπὶ δύο μόνον προϊστορικῶν τάφων ἐγένετο ἐπιστημονικὴ ἔρευνα, ἐπὶ τοῦ τάφου τοῦ Διμηνίου τῷ 1894, καὶ ἐπὶ τοῦ Πιλὰφ – τεπὲ ἐφέτος ὑπὸ τῆς Ἀγγλικῆς Σχολῆς. Ἐν δὲ τῇ ἡμετέρᾳ ἐπαρχίᾳ μόνον ἡ σκαπάνη τοῦ ἀμαθοῦς ἀγρότου ἐν μὲν τῇ Γούρᾳ ἀνέτρεψεν ἄρδην προϊστορικόν τινα τάφον μεταβαλοῦσα αὐτὸν εἰς ἀσβεστοκάμηνον[2] ἐν δὲ τῇ Ἅλῳ τοὺς μὲν ἐσύλησε τερατωδῶς, τοὺς δὲ καὶ ἄρδην ανέτρεψε.
Ἡ Ἑταιρεία εὑροῦσα εἰς τοιαύτην κατάστασιν τοὺς πλείστους ἐξ αὐτῶν καὶ μὴ δυναμένη ἕνεκα ἐλλείψεως ἐπαρκοῦς ζήλου τῶν στρατιωτικῶν ἀρχῶν νὰ περιστείλῃ τὴν συνεχῶς γιγνομένην σύλησιν τῶν ἀρχαίων μνημείων, ἔγνω ὅπως προβῆ εἰς δοκιμαστικὰς ἀνασκαφὰς ἐπὶ τοῦ ἑνὀς, τοῦ ὑψίστου πάντων. Καὶ δὴ ἀπὸ τῆς 11 – 16 Μαΐου ἀνώρυξε τάφρον 9 μ. μήκους πλέον τῆς ἀκτῖνος τοῦ κέντρου καὶ 4,5 – 5 μ. βάθους. Εἶδε δὲ ὅτι ὁ τύμβος ἐν διαφόροις στρώμασι παρουσίασεν ἴχνη παρεμφερῆ τοῖς τοῦ Πιλὰφ – τεπέ.
Εἰς βάθος 2 μ. εὑρέθησαν ὀστᾶ θυσιασθέντων ζώων, εἰς βάθος δὲ 2,5 – 3 μ. εὑρέθησαν ἴχνη πυρᾶς καὶ τέφρας τῶν νεκρῶν. Εἰς βάθος δὲ 4,5 μ. εὑρέθησαν μεταξὺ τῶν ποταμίων λίθων ἐμπεφυρμένα ὀστὰ νεκρῶν, ἄνθρακες, ἴχνη πυρᾶς καὶ συντρίμματα ἀγγείων καλλίστης τέχνης, ἐζωγραφημένων. Εἰς βάθος δὲ 5 μ. σὺν τοῖς συντρίμμασιν ἀγγείων ἀνευρέθησαν καὶ ἴχνη πεπυρακτωμένου χαλκοῦ, οὗ τεμάχια συνελέγησαν, καὶ 2 λόγχαι σιδηραῖ, ὧν ἡ μία εἰς 4 τεμάχια ἀφαρμοζόμενα ἀποτελεῖται ὁλόκληρος, ἡ δὲ ἄλλη ἡμίσεια.
Τεμάχια ἀγγείων ἐζωγραφημένων, μέρος τέφρας τῶν νεκρῶν καὶ αἱ δύο λόγχαι καὶ τεμάχια χαλκοῦ συλλεγέντα μετηνέχθησαν εἰς τὸ ἐν Ἁλμυρῷ Μουσεῖον τῆς Ἑταιρείας.
Ἐκ τῶν γενομένων δὲ ἀνασκαφῶν ἡ κριτικὴ τῆς σκαπάνης κατέδειξεν, ὅτι ὁ λόφος οὗτος περιέκλειε τὴν τέφραν τῶν ἐν πολέμῳ πεσόντων ἀνδρείων ὑπερασπιστῶν τῆς πατρίδος Ἁλέων. Οἱ προσφιλεῖς αὐτοῖς οἰκεῖοι καὶ συγγενεῖς κομίσαντες ἐπὶ τοῦ τύμβου τὰς τεφροδόχας καὶ δακρυχόας αύτῶν ἔρριψαν αὐτὰς ἐπὶ τῆς πυρᾶς, ἐφ’ ἧς εἶτα ἐρρίφθησαν κατὰ στρώματα λίθοι ποτάμιοι καὶ χῶμα, καὶ ἀπετελέσθη ἡ σωρός, ἤτοι ὁ τύμβος οὗτος, πολυάνδριον στρατιωτικόν.
Χωρικοί τινες ἐκ Πλατάνου εἶπον ἡμῖν ὅτι οὐχὶ πρὸ πολλῶν ἐτῶν ἐπὶ τῆς κορυφῆς τοῦ τύμβου τούτου ὑπῆρχον μάρμαρα λευκά, ἅτινα ἔκτοτε ἀφηρέθησαν ὑπὸ τῶν κατοίκων. Κατὰ ταῦτα ὑπῆρχε καὶ ἐνταῦθα τὸ πάλαι, ὡς ἐν Χαιρωνείᾳ, πολυάνδριον τῶν Ἀλέων, ἐφ’ οὗ λέων εἰστήκει πιθανώτατα ἄνευ τινὸς ἐπιγραφής, ὅ ὁ παναδαμάτωρ χρόνος τελείως ἠφάνισε.[3]
Παρέστησαν δὲ ἐν ταῖς ἀνασκαφαῖς ἐναλλὰξ οἱ κ. κ. Ε. Βαρβαρέζος, πρόεδρος, Ἀθ. Σπυριδάκις καὶ Μιλ. Χ. Σοπανόπουλος, σύμβουλοι, Π. Παπανικολάου, Β. Πίνας καὶ Γ. Ζάχος ἑταῖροι καὶ οἱ κ. Σ. Πλάκας καὶ Χ. Μωραϊτης.[4]
Ἐν Ἁλμυρῷ τῇ 18 Μαΐου 1899.
Ν. Ι. Γιαννόπουλος
[1] Ἴδε Ἑλληνικὴν Ἱστορίαν Ἑρνέστου Κουρτίου, τόμ. Α΄. κεφ.Στ΄, Μετάφρασις στὴν Νεολόγου Ἑβδομαδιαία Ἐπιθεώρησιν, τόμ Α΄, σ. 691. Περὶ δὲ Ἀχαιών μεσαζόντων μεταξὺ Πελασγῶν καὶ Ἑλλήνων ἴδε Gehard, Volksstamm der Achaer, ἔτ. 1893, 419 κλπ. Ἐπὶ τῶν αἰγυπτιακῶν ἀγγείων παρίστανται φέροντες κνημίδας ( Ἐϋκνήμιδες Ἀχαιοὶ στὸν Ὅμηρο) κατὰ τοὺς Dr. Rounge (Reccue archeol. 1867, II, σ. 44, 96) καὶ Elles (Aegypten, I, σελ. 154 κ. εξ.). Κατὰ δὲ τὸν W. Playte (Z. F. Aegypt. Sprach 1871, σ. 15 – 16) εἶναι σφάλμα. Ἐκ τῶν Ἀχαιῶν ἐκλήθη καὶ τὸ νότιον τοῦτο μέρος τῆς Θεσσαλίας Θεσσαλικὴ Ἀχαΐα καὶ οἱ κάτοικοι Ἀχαιοὶ Φθιῶται (ἴδε Νικ. Γιαννόπουλος Φθιωτικά, σελ. 11). Ἡ Ἅλος καλεῖται παρὰ τοῖς ἀρχαίοις Ἀχαϊκή (Ἡρόδοτος Ζ΄ 197), ἡ δὲ Λάρισα Κρεμμαστὴ καὶ τὸ κυριώτατον αὐτῶν φρούριον. Περὶ δὲ τῆς λατρείας τῆς Ἀρτέμιδος ἐνταῦθα περισταμένης ἐπ’ ἀρχαίων νομισμάτων τῶν Ἀχαιῶν ἴδε Gardner, Cataloque of greek Coins, Thesasly etc. ( νόμ. Ἀχαιῶν pl. II, Ν.Γιαννόπουλος Φθιωτικά, σελ. 13).
[2] Ἴδε Αὐγή Βώλου, ἀριθ,. 27, 26ης Ἰουλίου 1896
[3] Παυσανίου Περιήγησις, Βοιωτικά, βιβλίον Θ΄, κεφ. 40, 10 «προσιόντων δὲ τῇ πόλει (Χαιρωνείᾳ) πολυάνδριον Θηβαίων ἐστὶν ἐν τῷ πρὸς Φίλιππον ἀγῶνι ἀποθανόντων. Ἐπιγέγραπται μὲν δὴ ἐπίγραμμα οὐδέν, ἐπίθημα δ’ ἔπεστιν αὐτῷ λέων· φέροι δ’ ἄν ἐς τῶν ἀνδρῶν μάλιστα τὸν θυμόν· ἐπίγραμμα δ’ ἄπεστιν ἐμοὶ δοκεῖ ὅτι οὐκ ἐοικότα τῇ τόλμῃ σφίσι τὰ ἐκ τοῦ δαίμονος ἠκολούθησε».
[4] Ἰδὲ ἐφημ. Θεσσαλία Βώλου, ἀριθ. 515, τῆς 22ας Μαΐου 1899