Ἔκθεσις ἀρχαιολογικῆς ἐκδρομῆς ὑποβληθεῖσα εἰς τὸν κ. Πρόεδρον τῆς ἐν Ἁλμυρῷ Φιλαρχαίου Ἑταιρείας «Ὄθρυος».
Α΄ Δῆμος Ὄθρυος
Κύριε Πρόεδρε,
Τῇ 12ῃ Αὐγούστου ἐ. ἔ. ἐξέδραμον εἰς Γούραν. Αὕτη ἔχει τὴν ἀρχὴν ἀπὸ τοῦ ΙΒ΄ αἰῶνος μ. Χ. καθ’ ὅσον ὁ Βενιαμίν Τουδέλλας, Ἰουδαῖος γεωγράφος, περιηγηθεὶς τότε τὴν Ἀνατολήν, πρὸς ἐξακρίβωσιν τοῦ ἰουδαϊκοῦ πληθυσμοῦ, λέγει: «βορειότερον τῆς Λαμίας οἰκοῦσιν οἱ Βλάχοι, [φυλὴ ληστρικὴ καὶ ἀγρία] ἐθνικὴ τὸ θρήσκευμα καὶ λαλοῦσα γλῶσσαν παρεμφερῆ τῇ ἱσπανικῇ».
Οὗτοι κατοικοῦντες περὶ τὴν πηγὴν (γούρα βλαχιστὶ) ὠνόμασαν καὶ τὸ χωρίον αὑτῶν Γούραν. Βραδύτερον δὲ κατὰ τὴν κατάκτησιν ὑπὸ τῶν Τούρκων οἱ περίοικοι Ἕλληνες συνῳκίσθησαν αὐτόθι διὰ τὸ ὀχυρὸν τῆς θέσεως καὶ βαθμηδὸν ὁ πληθυσμὸς αὐτῆς ηὔξανεν, ἀνελθὼν μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ παρόντος αἰῶνος εις 1800 οικογενείας.
Ἡ μεγίστη, λοιπόν, ἀκμὴ τῆς Γούρας συμπίπτει ἀπὸ τοῦ 1600 – 1800 έτους. Τὸ ἐμπόριον τῆς Γούρας ἦν πανελλήνιον καὶ ἡ βιομηχανία αὐτῆς, ἰδίως τῆς βυρσοδεψίας καὶ τῆς ὑφαντουργικῆς, ἀνῆλθεν εἰς τὸν ὕψιστον βαθμόν, καὶ ὅπως τὰ Ἀμπελάκια, οὕτω καὶ ἡ Γούρα ἦν ἐφάμιλλος αὐτῶν.
Ἐνταῦθα, ἀπὸ τῆς κατακτήσεως τῆς Θεσσαλίας μέχρι τοῦ 1650, ἥδρευον οἱ ἐπίσκοποι Θαυμακοῦ. Μέχρι δὲ πρὸ 15 ἐτῶν ἐσώζετο ἐν Γούρᾳ ἡ Ἐπισκοπὴ ὑπεράνω τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Ἐπίσης τὰ σχολεῖα τῆς Γούρας ἦσαν διάσημα.
Ἐν αὐτοῖς ἐδίδασκον λόγιοι ἄνδρες, ἐν οἷς τὰ πρῶτα ἔτη καὶ ὁ ἐκ Κωφῶν Στέφανος Κομμητᾶς, κατὰ τὴν παράδοσιν. Πολλοὶ Γουριῶται διεκρίθησαν ἐπὶ πλούτῳ καὶ ἐφιλοτιμήθησαν ἐν τῇ ἀλλοδαπῇ μένοντες νὰ προικίσωσι τό τε Ἐθνικὸν Πανεπιστήμιον καὶ τὰ σχολεῖα αὐτῶν διὰ σεβαστῶν χρηματικῶν ποσῶν, ὡς οἱ Πλατυγέναι, οἱ Καρυάδαι, οἱ Μεταξάδες κλπ.
Οἱ ναοὶ τῆς Γούρας εἶναι κτίσματα τοῦ 1600 μ. Χ. ἐπιμήκεις, πηλόκτιστοι καὶ ὅλως ἄκομψοι, ἔξωθεν οὐδεμίαν ἐντύπωσιν προξενοῦσι τῷ ἐπισκέπτῃ, ἀλλ’ ἅμα τις εἰσέλθη εἰς αὐτοὺς ἐκπλήσσεται ἐπὶ τῷ κάλλει καὶ πλούτῳ αὐτῶν. Τὰ τέμπλα, κατάχρυσα καὶ ὁλόγλυφα ἐπὶ ξύλου καρύας, θαμβοῦσι τοὺς ὀφθαλμοὺς ἡμῶν, ἁγιογραφίαι ἐπὶ τῶν τοίχων τῶν ναῶν ἐξαίρετοι καὶ ἡ πληθὺς τῶν καταχρύσων ἱερῶν ἀμφίων καὶ τῶν χρυῶν καὶ ἀργοροτεύκτων ἱερῶν σκευῶν, τελειοτάτων κατὰ τὴν καλλιτεχνίαν, ἀνατεθειμένων ὑπὸ τῶν πλουσίων καὶ εὐλαβῶν τέκνων αὐτῆς, μαρτυροῦσι ὁποῖον πλοῦτον διέθετον τότε οἱ Γουριῶται.
Ὁ κεντρικώτερος ναὸς τῆς Γούρας εἶναι ὁ πρὶν περικαλλής, νῦν δὲ ἄκομψος τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ἱδρυθεὶς τῷ 1602. Οὗτός ἐστιν ἐπιμήκης. Καθεδρικὸς δὲ ναὸς ὤν τοῦ κατὰ καιροὺς ἐπισκόπου Θαυμακοῦ ἦν πλουσιώτατος ἐν ἀναθήμασιν χρυσοῖς καὶ ἀργυροῖς καὶ καλλιτεχικώτατα ἐζωγραφημένος.
Δυστυχῶς ὅμως, οὐχὶ πρὸ πολλῶν ἐτῶν, λησταί, ἐπιδραμόντες καὶ πυροβληθέντες ὑπὸ τῶν ἐν τῷ κωδωναστασίῳ αὐτοῦ ἐγκλεισθέντων Ἀλβανῶν, ἐνέπρησαν τὸν ναὸν ἀφελόντες πᾶν ὅ,τι πολύτιμον ἐν αὐτῷ εὗρον. Ἐν τῷ Ἁγίῳ Βήματι τοῦ ναοῦ ἐσώθησαν ἁγιογραφίαι τινὲς ἐπὶ τῶν τοίχων.
Ἐπί τινος δὲ ἐκκλησιαστικοῦ βιβλίου αὐτόθι ἀποκειμένου ἀναγινώσκομεν τάδε:
«+ 1814 Αὐγούστου 29. Τὸν καιρὸν ὅπου ἐκίνησαν οἱ ραγιάδες καὶ ὁ Γιαννάκης μαζύ καὶ πᾶνε στὸν Πασιὰ στὸν Τύρναβον, τὸν Βαλὴ πασιάν, διὰ μουρχαμέδες (=δοσήματα βασιλικά), διατὶ τοὺς ἔρριξαν πουγγιὰ 208 νὰ δώσουν τὸν χρόνον ὀνόματα 200 καὶ τὰ γράφω δι’ ἐνθύμησιν ἐγὼ ὁ Ἀναγνώστης πατρὸς Ἰωάννου Ζαχαρία, ὁ γράψας ἀπὸ τὸ χωρίον Γούρα, καὶ μοῦ ἔρριξαν τὸ ἑξάμηνον γρόσια 320, τὸν χρόνον 640».
«Ἐγὼ ὁ Ἀναγνώστης υἱὸς τοῦ Ἀργύρη Κομπορέλη γράφω δι’ ἐνθύμησιν καὶ μοῦ ἔρριξαν τὸ ἑξάμηνο γρόσια 250, τὸν χρόνον 500. Ἐπάγη ὁ Χατζῆ Δῆμος καὶ τὰ ἔκαμεν αὐτά.»
Μικρόν τι παρεκκλήσιον κεῖται δεξιὰ τοῦ ναοῦ ἐν ᾧ εὑρίσκονται πεπαλαιωμένα τῇδε κἀκεῖσε ἱερὰ σκεύη καὶ ὀστᾶ τῶν τεθνεώτων. Τὸ δὲ πυργοειδὲς κωδωνοστάσιον ἀνηγέρθη τῷ 1821.
Πρὸς ἀνατολὰς τοῦ χωρίου κεῖται ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, ὁ πλουσιώτερος καὶ εὐπρεπέστερος τῶν ἄλλων. Εἶναι ὅλος ἐζωγραφημένος καὶ σκοτεινὸς κατὰ τὸ ἐπικρατοῦν παρὰ τοῖς Βυζαντινοῖς σύστημα. Τὸ τέμπλον αὐτοῦ εἶναι ὁλόγλυφον ἐκ ξύλου καρύας, λεπτῆς καὶ ἐξαισίας τέχνης καὶ ἐπίχρυσον.
Ἐπίσης ὁ ἀρχιερατικὸς θρόνος καὶ τὸ κουβούκλιον τῆς Ἁγίας Τραπέζης. Ἡ καλλιτεχνικὴ ἐργασία τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ τούτου ὑπερτερεῖ πάντων τῶν ἄλλων ναῶν τῆς ἐπαρχίας Ἁλμυροῦ καὶ αὐτῆς τῆς ἄνω Μονῆς Ξενιᾶς, ἧς μόνον ὁ θρόνος τῆς Παναγίας εἶναι ἐφάμιλλος τοῦ τέμπλου τοῦ Ἁγίου Γεωργίου.
Ἡ ἁγιογραφία τῶν τοίχων τοῦ ναοῦ εἶναι ἀπομίμησις ἀρχαίας βυζαντινῆς τέχνης. Τὸ διάγραμμα τῶν τοιχογραφιών τῶν ναῶν Ἁγίου Γεωργίου καὶ Ἁγίας Παρασκευῆς ἐν Γούρᾳ εἶναι καλόν, μαρτυροῦν χειρὸς δεξιότητα, αἱ τοῦ σώματος ἀναλογίαι, πλὴν τῆς ρινὸς καὶ τῶν δακτύλων, ἅτινα μακρότερα καὶ ἰσχνότερα τοῦ φυσικοῦ γράφονται, εἶναι ἐπιτυχεῖς, αἱ συνθέσεις ἰσχυραί, ἡ τῶν πτυχῶν τῶν ἀμφιέσεων διάθεσις σπουδῆς ἀξία.
Τοιαῦτα, οὐχὶ εὐκαταφρονητέα, εἶναι λαμπρὰ ἀπόκτησις τῆς Γούρας διὰ τὴν σπουδὴν τῆς βυζαντινῆς ζωγραφικῆς καὶ τῶν ἁγιογραφικῶν τύπων, οὕς δυστυχῶς τόσον κακῶς παριστᾶσιν οἱ νεώτεροι ζωγράφοι. Ἡ μελέτη τοῦ γυμνοῦ καὶ ἐνταῦθα εἶναι ἄγνωστος, ἰδίως εἰς τὰ γυμνὰ σώματα. Τοῦτο συμβαίνει οὐχὶ διὰ φαυλότητα, νομίζομεν, τέχνης, ἀλλὰ διότι οἱ βυζαντινοὶ ἁγιογράφοι, ὄχι μόνον δὲν ἐσπούδαζον τὰ γυμνὰ σώματα ἐκ τοῦ φυσικοῦ, ἀλλὰ καὶ ἐκ παντὸς τρόπου ἀπέφευγον ὅπως λαμβάνουσι ὑπόδειγμα θνητοῦ ἀνθρώπου τὸ γυμνὸν σῶμα, καὶ διὰ σπουδῆς τούτου ἀνάγονται εἰς παράστασιν τοῦ παναχράντου σώματος τοῦ Κυρίου καὶ τῶν ἁγίων αὑτοῦ, καθ’ ἅ ὀ κ. Γ. Λαμπάκης φρονεῖ.
Ἐν τῷ μύακι εἰκονίζεται συνήθως ἡ Πλατυτέρα τῶν Οὐρανῶν, μεθ’ ἥν ἡ λειτουργία τελουμένη ὑπὸ τοῦ Κυρίου καὶ τῶν ἀγγέλων προσκομιζόντων τὰ ἅγια δῶρα, ὑπὸ ταύτην δὲ οἱ μεγάλοι ἱεράρχαι τῆς Ἐκκλησίας, κύκλῳ δὲ οἱ ἐκ Θεσσαλίας ἱεράρχαι, Ἀχίλλειος, Βησσαρίων, Σεραφείμ, κλπ.
Ἐν τῇ Προθέσει εἰκονίζεται ὁ Ἰησοῦς ἐν τῷ τάφῳ (Ἄκρα Ταπείνωσις), ἔνθεν δὲ καὶ ἔνθεν ἡ Θεοτόκος καὶ ὁ ἠγαπημένος μαθητὴς τοῦ Κυρίου λιτανεύοντες.
Ἡ ἁγιογραφία τῆς νεὼς διαιρεῖται εἰς τρεῖς τάξεις. Ἄνωθεν εἰκονίζονται συνθέσεις εκ τοῦ βίου καὶ τοῦ πάθους τοῦ Σωτῆρος, ἐν τῷ μέσῳ διάφοροι ἅγιοι, ἐν κύκλῳ (στηθᾶτα) καὶ κάτωθεν ἐπίσης, ἐν ὁλοκλήρῳ στάσει ὀρθίᾳ, διάφοροι άγιοι. Παρὰ τὴν εἴσοδον δὲ εἰς ὅλας τὰς ἐκκλησίας ὁ Ἅγιος Βάρβαρος ὁ Αἰθίωψ. Ἐν δὲ τῷ γυναικωνίτῃ ἡ Δευτέρα Παρουσία ἡμιεφθαρμένη.
Τοιαύτη ἐν γενικαῖς γραμμαῖς ἡ σπουδῆς ἀξία ἁγιογραφία τῶν ναῶν τῆς Γούρας.
Οἱ ναοὶ τῆς Γούρας εἶναι τέσσαρες, ὁ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, περὶ οὗ ἀνωτέρω διελάβομεν, ὁ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, ὡσαύτως, ὁ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, συγχρόνως τῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ἀνιστορηθείς (1701), διὸ αἱ ἁγιογραφίαι αὐτοῦ ἔχουσι τὴν αὐτὴν ἀξίαν, ἥν καὶ αἱ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, καὶ ὁ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, οὗτινος αἱ ἁγιογραφίαι εἶναι λαμπρὰ ἔργα, ἀρχομένου τοῦ ΙΘ΄ αἰῶνος (1802), ἀποβάλλοντα πλέον τὸν αὐστηρὸν βυζαντινὸν τύπον.
Παρ’ αὐτοῖς δεξιὰ ὑπάρχει ἀνὰ ἕν παρεκκλήσιον θεσσαλοῦ ἁγίου, τοῦ Ἁγίου Ἀχιλλείου μὲν ἐν τῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, τοῦ Ἁγίου Βησσαρίωνος δὲ ἐν τῷ ναῷ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ὡς καὶ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, τοῦ Ἁγίου Συμεὼν δὲ ἱερομονάχου, ἱδρυτοῦ τῆς Μονῆς Φλαμπουρίου, ἐν τῷ ναῷ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς καὶ τοῦ Ἁγίου Σεραφείμ, ἀρχιεπισκόπου Φαναρίου καὶ Νεοχωρίου ἐν τῷ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου.
Τούτων τῶν τοῦ Ἁγίου Ἀχιλλείου καὶ τοῦ Ἁγίου Συμεὼν ἐφέτος ἀφελόντες τὰς στέγας οἱ ἐπίτροποι παρέδωκαν τῇ καταστροφῇ. Προσέτι δὲ σώζεται καὶ παρεκκλήσιον τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ ἐν Βουνένῃ τῆς Θεσσαλίας ἀθλήσαντος.
Ἐκ τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπιγραφῶν τῆς Γούρας ἀνευρίσκομεν τὰ ὀνόματα δύο ἐπισκόπων τέως ἀγνώστων Θαυμακοῦ, τοῦ Ἀρσενίου (1701) καὶ Ἰακώβου (1796 – 1802).
Ἐκ τῶν ἐν αὐταῖς δ’ ἀναφερομένων προεστώτων καὶ δημάρχων, ἡ οἰκογένεια τῶν Πλατυγενῶν ἔδρασεν ἐπὶ τοῦ ἀγῶνος ἧς ὁ τελευταῖος αὐτῆς γόνος Δημ. Πλατυγένης κατέλιπεν ὑπὲρ τοῦ Ἐθνικοῦ ἡμῶν Πανεπιστημίου 300.000 δρχ., ὑπὲρ δὲ τῆς γενετείρας αὐτοῦ πατρίδος 4.000 φιορίνια. (Ἴδε Ἀν. Γούδα, Βίοι παράλληλοι νεωτέρων Ἑλλήνων, τόμ. Γ΄, σ. 109). Ἡ δὲ τῶν Καρυωτῶν, διὰ τοῦ Ἰ. Καρυώτου προικοδότησε τὴν Γούραν διὰ 25.000 δρχ. ὑπὲρ τῶν Σχολείων αὐτῆς.
1. Ἄνωθεν δὲ τῆς θύρας τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ἀναγινώσκηται ἡ ἐπιγραφὴ αὕτη ἐφ’ ὑγροῖς (Fresco):
«+Ἀνεστορίθη ὁ θεῖος καὶ πάνσεπτος ναὸς οὗτος τοῦ ἁγίου ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοῦ τροπαιοφόρου διὰ συνδρομῆς κόπου καὶ ἐξόδου τῶν εὐλαβεστάτων ἱερέων καὶ τιμιωτάτων ἀρχόντων ἀρχιερατεύοντος τοῦ ἐπισκόπου ἡμῶν Ἀρσενίου Θαυμακοῦ καὶ ἐφημερεύοντος Πούλου ἱερέως, Δημήτρη ἱερέως, Θεοδοσίου ἱερεώς καὶ τιμίων ἀρχόντων Πλατυγενάτες Θεόδωρε, Ἀργύρη, Νίκο καὶ ἐπιτροπεύοντος Ἰωάννη Καριότη. Ἐτελειώθη Μαΐου εἰς πέντε ἔτος 1701, χεὶρ εὐτελοῦς Δημητρίου».
2. Ἄνωθεν τῆς Ὡραίας Πύλης ἐπὶ τοῦ τέμπλου γεγλυμμένα ἀναγινώσκονται τὰ ἑξῆς γράμματα:
«1701. Ἀνεστορήθη ὁ τέμπλεος τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ἐπεχρυσώθη Δημητρίου Κωνσταντίνου, ἐπιτροπεύοντος Χατζῆ Νίκου … .Πλατυγεννάδες Ἀναστασίου … Δημητρίου Ἰωάννου, Παρζο … (Τὰ λοιπὰ εἶναι δυσυμπλήρωτα).
3. Ἐπὶ τοῦ νάρθηκος δεξιὰ τῷ εἰσιόντι:
+ ΑΝΕΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ
ΟΥΤΟΣ ΔΙΑ ΣυΝΔΡΟΜΗΣ ΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ
ΔΗΜΟ ΓΛΗΚΟΙ ΙΨΙ απροιλήο 29.
ίε. εφημερεύοντος διμιτρίου, θεοδοσίου ιερέος (πούλου ιερέως) Γεωργίου ιερέος και επιτροπεύοντος Ιωάνι Καριώτι».»
Ἔξωθεν τοῦ ναοῦ ἐν τῷ νάρθηκι εἰκονίζονται οἱ Ἅγιοι Κύριλλος, Παῦλος ὁ ὁμολογητής, Σωφρόνιος Ἱεροσολύμων, Σπυρίδων, Στέφανος, Ἱερόθεος, Μεθόδιος, Ἐπιφάνιος Κύπρου, Γρηγόριος Νύσσης, Ἁγία Τριὰς (Φιλοξενία Ἀβραὰμ ἐν τῷ μύακι), Σίλβεστρος, Ἰωάννης ὁ ἐλεήμων, Ἀθανάσιος, Παρασκευή, Πρόδρομος (στηθᾶτος) ΙC – Χ C ΜΡ ΘΟΥ ἐν τῷ μύακι Ἅγιος Γεώργιος.
Τῷ ναῷ συνέχεται παρεκκλήσιον τοῦ Ἁγίου Βησσαρίωνος, ἀρχιεπισκόπου Λαρίσης, καταγράφους ἔχον τοὺς τοίχους αὐτοῦ. Τούτῳ δὲ συνέχεται παρεκκλήσιον ἐπ’ ὀνόματι τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.
4. Ἄνωθεν τῆς θύρας ἀναγινώσκεται ἡ ἑξῆς ἐπὶ λίθου ἐπιγραφὴ κεφαλαίοις βυζαντιακοῖς γράμμασι γεγραμμένη:
«+Ἡ Κοίμησις τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, καὶ ἀρχιερατεύοντος κυρίου Ἰακώβου, καὶ πρωτεύοντος Οἰκονόμου Παναγιώτου, ἱερέως, καὶ ἐφημερεύοντος Σακελλίου Π. Πάπουλας, Ἰωάννου ἱερέως καὶ διὰ συνδρομῆς, κόπου καὶ ἐξόδων Χατζῆ Γιαννάκη καὶ Δημητρίου Καριώτη καὶ Δημητρίου Παπά- Κυρίτση καὶ Ρίζου Θεοδοσάκη, Θεόδωρος Τρύβα καὶ ἐπιτροπεύοντος Ἀναγνώστου Ἀναστασίου Θεοδοσίου ἐν ἔτει ΑΨϟΣΤ (=1796).
5. Αὐτόθι. Ἐν τῷ προαυλίῳ τοῦ αὐτοῦ ναοῦ, ἐπὶ λίθου λευκοῦ στρογύλου, ἀναγινώσκονται τάδε :
+ ώντ’ εφκιά-
στη ἔτους ζρι΄ (=7110 ἀπὸ Ἀδάμ, 1602 ἀπὸ Χριστοῦ).
Δῆλα δὴ ὠκοδομήθη ὁ ναὸς τῷ 1602.
6. Ναὸς Ἁγίας Παρασκευῆς. Ὁ ναὸς οὗτος κεῖται πρὸς Δυσμὰς τοῦ χωρίου. Οἱ τοῖχοι αὐτοῦ εἶναι κατάγραφοι δι’ ἐξόχου τέχνης ἁγιογραφιῶν τῶν ἀρχῶν τοῦ ΙΗ΄ αἰῶνος. Τὸ τέμπλον εἶναι ἐπίχρυσον μέν, ἥσσονος δὲ ἀξίας τοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. Ἄνωθεν τῆς δυτικῆς θύρας αύτοῦ αὐτοῦ ἀναγινώσκεται ἡ ἑξῆς ἐφ’ ὑγροῖς (Fresco) ἐπιγραφὴ κεφαλαίοις βυζαντιακοῖς γράμμασι γεγραμμένη:
«+ Ἀνεκαινίσθη καὶ ἀνεστορήθη ὁ θεῖος καὶ πάνσεπτος ναὸς οὗτος τῆς Ἁγίας ὁσιοπαρθένου μάρτυρος καὶ ἀθληφόρου τοῦ Χριστοῦ Παρασκευῆς διὰ συνδρομῆς τῶν τιμιωτάτων ἀρχόντων Θεοδώρου καὶ Ἀργύρη Πλατυγιαννάδες καὶ Στάθη Συκᾶ καὶ ὑπάρχει ἐπίτροπος διὰ ἐξόδων τῶν εὑρεθέντων χριστιανῶν τῆς αὐτῆς χώρας, ἀρχιερατεύοντος τοῦ θεοφιλεστάτου ἐπισκόπου κυροῦ κὺρ Ἀρσενίου, ἱερατεύοντος δὲ τῶν εὐλαβεστάτων ἱερέων Ρίζου ἱερέως, Εὐσταθίου ἱερέως, Μιχαὴλ ἱερέως ἐπὶ ἔτους ΑΨ1 (= 1701), εἰς ἀΐδιον μνήμην».
Ἡ λειτουργία τοῦ Ἰησοῦ ἐν τῷ μύακι εἰκονίζεται κύκλῳ τῆς Πλατυτέρας τῶν Οὐρανῶν καὶ μετὰ περισσῆς καλλιτεχνίας. Ἐν τῷ νιπτῆρι δὲ εἰκονίζεται ὁ ἀρχιεπίσκοπος Ἀλεξανδρείας Πέτρος ἐνδεδυμένος τὸ πολυσταύριον φελώνιον καὶ ἐρωτῶν τὸν ἐν κουβουκλίῳ ἱστάμενον γυμνὸν Ἰησοῦν, «Τίς σου τὸν χιτῶνα διεῖλε, Σῶτερ;» Ὁ δὲ Ἰησοῦς δεικνύων κάτω τὸν Ἄρειον «Οὗτος ὁ παγκάκιστος Ἄρειος, Πέτρε», ἀποκρίνεται.
Δεξιόθεν συνέχεται τὸ παρεκκλήσιον τοῦ Ἁγίου Συμεὼν ἱερομονάχου, ἱδρυτοῦ τῆς Μονῆς Φλαμπουρίου ἐπὶ τοῦ Πηλίου. Ἀφαιρεθείσης τῆς στέγης αὐτοῦ κατερρύησαν ἅπασαι αἱ τῶν τριῶν πλευρῶν εὑρεῖαι τοιχογραφίαι καὶ μόνον αἱ τῆς βορείου πλευρᾶς ἐσώθησαν.
Ἄνωθεν τοῦ Ἁγίου εἰκονίζονται συνθέσεις ἐκ τοῦ βίου τοῦ ὁσίου.
7. Ναὸς Ἁγίου Ἀθανασίου. Οὗτος κεῖται πρὸς ἀνατολὰς παρὰ τὴν πηγήν. Εἶναι ρυθμοῦ βασιλικῆς καὶ κοσμεῖται δι’ ὡραίων τοιχογραφιῶν.
Ἄνωθεν τῆς θύρας αὐτοῦ ἀναγινώσκεται αὕτη ἡ ἐπιγραφὴ κεφαλαίοις βυζαντιακοῖς γράμμασι γεγραμμένη:
«+ Ἀνιστορήθη ὁ θεῖος καὶ πάνσεπτος ναὸς οὗτος τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Ἀθανασίου διὰ συνδρομῆς τοῦ ἐντιμιωτάτου λογοθέτου κῦρ Θεοδώρου Ντρύβα, τοῦ νῦν προεστεύοντος, ἐπιτροπεύοντος τοῦ κῦρ Δημουλᾶ Γεωργούση, Γέρω – Δήμου Πλατυγένη, ἀρχιερατεύοντος τοῦ θεοφιλεστάτου ἐπισκόπου κυρίου κυρίου Ἰακώβου, ἐφημερευόντων τῶν εὐλαβεστάτων ἱερέων Ἰωάννου ἱερέως, Θεοδώρου, Γεωργίου, Ἀθανασίου τῶν προσκυνητῶν Εύσταθίου καὶ Μιχαήλ. Ἔτος ΑΩΒ΄ (1802) Ἰουνίου 15»
Ἡ ἀναίμακτος ἐν οὐρανοῖς λειτουργία καὶ ἐνταῦθα τελεῖται ὑπ’ ἀγγέλων φερόντων ἐπὶ συνδόνης αὐτὸ τὸ σῶμα τοῦ Ἰησοῦ, ἐν ᾧ οὗτος ἐν Κουβουκλίῳ ἐνδεδυμένος τὴν ἀρχιερατικὴν στολὴν δέχεται τὰ ἅγια δῶρα.
8. Τῷ ναῷ συνέχεται παρεκκλήσιον τοῦ Ἁγίου Σεραφεὶμ ἀρχιεπισκόπου Φαναρίου καὶ Νεοχωρίου. Ἄνωθεν δὲ τῆς θύρας αὐτοῦ ἀναγινώσκεται ἡ ἑξῆς ἐπιγραφή:
«+ Ἱστορήθη ὁ θεῖος καὶ ἱερὸς ναὸς τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Σεραφεὶμ διὰ συνδρομῆς τοῦ ἐντιμιωτάτου Λογοθέτου κῦρ Θεοδώρου. Ἐπιτροπεύοντος τοῦ κῦρ Δημουλᾶ καὶ δι’ ἐξόδων Δημητρίου υἱοῦ τοῦ Εὐσταθίου Λογγιτζιώτου. Ἔτος 1802 Ἰουλίου α΄».
Οἱ τοῖχοι τοῦ παρεκκλησίου τούτου κοσμοῦνται ὑπὸ ὡραίων τοιχογραφιῶν.
9. Δυτικῶς τοῦ χωρίου κεῖται τὸ ναΐδριον τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ ἐν Βουνένῃ τῆς Θεσσαλίας ἀθλήσαντος.
Παρατηρήσεως ἄξιον ὅτι οἱ Γουριῶται σεβόμενοι τοὺς ἐκ Θεσσαλίας ἁγίους ἀφιέρωσαν ἑνὶ ἑκάστῳ ἐξ αὐτῶν ἀνὰ ἕν παρεκκλήσιον. Τὸ δὲ τοῦ Ἁγίου Βησσαρίωνος ἀφιερώθη διὰ τὴν ἑξῆς αἰτίαν, ἥν ἀνεύρομεν ἐν χειρογράφῳ σημειώσει ἐκκλησιαστικοῦ τινὸς βιβλίου καὶ ἐδημοσιεύσαμεν ἐν τῇ ἡμετέρᾳ «Περιγραφῇ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ξενιᾶς» σελ. 686.
«+ Ὄντας ἦρθε ὁ Ἅγιος Βισάριος στὴ Γοῦρα καὶ ευγικαν ης τα χορια και τον επηραν η αρβανίτες και εγιριβαν διου σακούλις έτος 1759 και έφευγι και επίγε ης το μνήμα του και δεν τους έδουσαν τους αρβανίιτες τίποτα» – «κοστάντης ϋως του παπά ρίζου από χορίον γούρα ετος 1759 σεπτεμβρίου 9. Αναστάσιος του παπαρίζου μορφήτζι από χωρίον Γούρα ο γράψας».
Ὁ Ἅγιος Βησσαρίων, ἀρχιεπίσκοπος Λαρίσης καὶ ἱδρυτὴς τῆς Μονῆς Δουσίκου (Μεγάλων Πυλῶν) ἐπὶ τῆς Πίνδου συγχέεται ὑπό τε τῶν γραψάντων τὴν ἀσματικὴν ἀκολουθίαν αὐτοῦ καὶ βιογραφίαν καὶ τῶν ζωγράφων, ζωγραφούντων αὐτὸν μαυρογένειον, ἐν ᾧ τοὐναντίον ἦν ὑπέργηρως κοιμηθεὶς ἐν τῇ αὑτοῦ μονῇ τῷ 1541 Σεπτεμβρίου 15. Ἄλλος δὲ εἶναι ὁ Βησσαρίων ὁ ἀπὸ Ἐλασςῶνος καὶ Δομινίκου ἀναρρηθεὶς εἰς τὸν μητροπολιτικὸν θρόνον Λαρίσης προαχθεὶς ἀπὸ Σταγῶν ὑπὸ τοῦ πατριάρχου Ἱερεμίου τοῦ Β΄ τῷ 1541 καὶ ἀντὶ τοῦ ἁγίου ἐκλαμβανόμενος. (Ἴδε ἀσματικὴν ἀκολουθίαν τοῦ Ἁγίου Βησσαρίωνος σελ. 34, ὑπὸ Ἱεροθέου, ἡγουμένου τῆς Μονῆς Δουσίκου, Ἀθῆναι 1856. – Δελτίον Ἱστορικής καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς Ἑλλάδος, τόμ. Β΄, σελ. 16 – 20. – Προμηθεύς, Ζωσιμᾶ Ἐσφιγμενίτου, τόμ. Γ΄, σελ. 216 κ.τ.λ..
10. Ἐπὶ εἰκόνος τοῦ Ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ζακυνθίου: «+ Δέησις τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ Γεωργίου 1775 Ἰουλίου 20».
11. Ἐπὶ ἱεροῦ ἀντιμηνσίου, ἐν τῷ ναῷ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς ἀποκειμένου: «+Δι’ αὐτοῦ τὰς θείας ἱερουργίας καθιερωθὲν παρᾶ τοῦ θεοφιλεστάτου ἐπισκόπου Ζητουνίου κῦρ Ἰωακεὶμ ἐν ἔτει σωτηρίῳ αωμγ΄ (=1843) μηνὶ Ἰουλίῳ ίνδ. α΄ καὶ δίδοται ὅπου ἄν ἡ χρεία θυσιαστήριον θεῖον καὶ ἱερουργηθὲν τοῦ τελεσθῆναι».
12. Ὄπισθεν εἰκόνος ἀρχαίας ἐν τῷ ναῷ Ἁγίας Παρασκευῆς:
IC XC
A Π Μ ΣΤ
Φ Χ Φ Π
Τ Κ Π Γ ; Ε
Ε Ε Θ Θ Θ Θ Τ Τ
Ξ Δ ; Ο
13. Αὐτόθι. – Ἔν τινι μονυδρίῳ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων, ἄνωθεν τῆς δυτικῆς θύρας τοῦ ναοῦ, ἐπὶ πλακὸς ἐντετειχισμένης, ἀναγινώσκεται ἡ ἐπιγραφή:
«Ὁ θεῖος καὶ πάνσεπτος οὗτος ναὸς τῶν ἁγίων ἐνδόξων καὶ πανευφήμων Ἀποστόλων τῶν ιβ΄ ἀνιδρύθη συνδρομῇ καὶ δαπάνῃ Ἰωάννου Ρίζου Καββάδη μετὰ τοῦ Κώστα Ι. Καββάδη ἐκ κώμης Γούρας εἰς μνημόσυνον αἰώνων καὶ ψυχικὴν αὐτῶν σωτηρίαν ἐν ἔτει 1882 Ἀπριλίου 4».
’Εν ταῖς ἀνωτέρω ἐκκλησιαστικαῖς ἐπιγραφαῖς Γούρας ἀνευρίσκομεν τὰ ὀνόματα δύο ἐπισκόπων Θαυμακοῦ, τοῦ Ἀρσενίου κατὰ τὸ 1701 καὶ τοῦ Ἰακώβου 1796 – 1802.
Οἱ ἄρχοντες καὶ προεστοὶ Γούρας Θεόδωρος καὶ Ἀργύριος Πλατυγιαννάδαι ἀναφερόμενοι ἐν τῇ ἐπιγραφῇ τῆς ἐκκλησίας Ἁγίας Παρασκευῆς, ἀναφέρονται καὶ ἐν τῇ ἐπιγραφῇ τῆς ἐκκλησίας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, σὺν τῷ τρίτῳ ἀδελφῷ αὐτῶν Νίκῳ, ὡς καὶ ὁ Στάθης Συκᾶς, οὗτινος ἡ οἰκογένεια σώζεται ἔτι καὶ νῦν. Ἕτερον δὲ μέλος τῆς οἰκογενείας Πλατυγιανναίων εἶναι ὁ ἐν τῇ ἐπιγραφῇ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου μετά 100 ἔτη ἀναφερόμενος Γέρω Δῆμος Πλατυγένης. Ἡ ἀρχαία αὕτη οἰκογένεια τῶν Πλατυγιανναίων ἤ Πλατυγενῶν, κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ παρόντος αἰῶνος ἐξέλαμψεν ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ Ἰωάννου Γουριώτου ἤ Πλατυγένη καὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Δημητρίου Πλατυγένη, διαμενόντων ἐν Προταριᾷ καὶ γνωριζομένων ὑπὸ τὸ ὄνομα Γουριωτῶν ὡς ἐκ τῆς ἰδιαιτέρας πατρίδος αὐτῶν Γούρας.
Ὁ Ἀναστάσιος Γούδας ἐν τοῖς Παραλλήλοις αὑτοῦ Βίοις τῶν νεωτέρων Ἑλλήνων (τόμ. γ, σελ. 109), βιογραφῶν τὸν Δημήτριον Πλατυγένην, λέγει ὅτι «ὁ πατὴρ αὐτοῦ ἐκαλεῖτο πρότερον Ἰωάννης Γουριώτης, ὅστις ὑπῆρξε, κατὰ Φίλιππον Ἰωάννου, ἀνὴρ εὐφυής, εὔγλωττος, προσηνής, μεγαλοπράγμων, ἱκανὸς μὲν τῆς ἑλληνικῆς παιδείας κάτοχος, φίλος δὲ ἔνθερμος τῶν Μουσῶν, ἐτίμα τοὺς μετέχοντας παιδείας καὶ ἐδείκνυε πατρικὴν στοργὴν πρὸς τοὺς ἐφιεμένους νὰ ἐκπαιδευθῶσι νέους, οὕς ἐσυνείθιζε νὰ ἀποκαλῇ καὶ τέκνα του». Τοιοῦτος δ’ ὤν ἐφρόντισε νὰ δώσῃ χρηστὴν ἀνατροφὴν τῷ υἱῷ αὑτοῦ Δημητρίῳ.
Κατὰ δὲ τὴν στρατείαν τοῦ Μαχμοὺτ Πασσιᾶ Δράμαλη εἰς τὴν Θετταλομαγνησίαν, ἥν καθυπέταξε διὰ πυρὸς καὶ σιδήρου, ἠναγκάσθη καὶ ὁ Ἰωάννης Πλατυγένης, ὡς πλεῖσται ἄλλαι οἰκογένειαι, νὰ ἐγκαταλίπῃ τὴν πατρίδα καὶ νὰ καταφύγῃ εἰς τὴν παρακειμένην νῆσον Σκιάθον μὴ λείπων νὰ φροντίζῃ πρὸς εὐόδωσιν τοῦ ἀγῶνος.
Μεθ’ ὅ ἐπιβιβασθεὶς πλοίου μετ’ ἄλλων προσφύγων ὅπως καταφύγῃ εἰς Ψαρὰ διὰ τὸ ἀσφαλὲς διεφθάρη κατὰ τὸν πλοῦν ὑπὸ τουρκικοῦ στόλου αὔτανδρον τὸ πλοίον, διασωθέντος τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ Δημητρίου Πλατυγένους εἰς Σύρον καὶ ἐκεῖθεν μεταβάντος εἰς Τεργέστην.
Οὗτος ἐπιδοθεὶς εἰς τὸ ἐμπόριον κατέστη ὑπέρπλουτος καταλιπὼν 300.000 φράγκα εἰς τὸ Ἐθνικὸν Πανεπιστήμιον καὶ 4.000 φιορίνια κατὰ τοὺς μὲν εἰς τὴν Σχολὴν Πορταριᾶς, κατὰ τοὺς δὲ Γούρας, καὶ εἰς ἄλλα ἐν Τεργέστῃ ἀγαθοεργὰ ὑποκαταστήματα, κατὰ τὸν θάνατόν του συμβάντα τῷ 1849.
Ἐπίσης ἐν ταῖς ἐπιγραφαῖς ἀναφέρεται ἡ οἰκογένεια Ἰωάννου Καρυώτη. Τούτων ὁ τελευταῖος ἀπόγονος, ὁ Δημήτριος Καρυάδης, κατέλιπεν εἰς Γούραν ὑπὲρ τῶν σχολείων 21.000 δραχμὰς κατατεθειμένας εἰς τὴν Ἐθνικὴν Τράπεζαν. Ταύτας διὰ τῆς δραστηρίας ἐνεργείας τοῦ νῦν ρέκτου δημάρχου Ὄθρυος κ. Κ. Καραγεώργου θὰ χρησιμοποιήσωσι πρὸς συντήρησιν Ἑλληνικοῦ Σχολείου καὶ Παρθεναγωγείου.
Ὁ τίτλος τοῦ Λογοθέτου εἶναι πολιτικός. Ὁ δὲ προεστεύων τῷ 1802 Θεόδωρος Ντρύβας ἀναφέρεται καὶ ἐν ἄλλαις ἐκκλησιαστικαῖς ἐπιγραφαῖς.
Πρὶν περατώσω τὴν περὶ τῆς Γούρας ἔκθεσίν μου, καθῆκον ἀπαραίτητον νομίζω ὅτι μοὶ ἐπιβάλλεται νὰ ἀναφέρω ὅτι αἱ λαμπραὶ ἁγιογραφίαι τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Γούρας ὁσημέραι καταρρέουσαι ὑπὸ ἀκηδείας κινδυνεύουσιν εἰς ἀφανισμὸν περιστῆναι. Κρῖμα ὅτι ἡ λαμπρὰ ἐν τῷ ἁγίῳ βήματι αὐτῶν μυστικὴ συνένωσις τῆς ἄνω καὶ κάτω Ἱεραρχίας, ἔνθα ὁ εὐλαβὴς ἱερεὺς ἱστάμενος, ἐνδυόμενος ἤ ἐκδυόμενος, εἰσερχόμενος ἤ ἐξερχόμενος πλήρης ἐνθουσιασμοῦ ἠδύνατο νὰ λέγῃ τὴν περικοπὴν τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου εἰς τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίαν ἀναφέρων αὐτὴν «Χαῖρε, ὅτι τὰ οὐράνια συναγάλλεται τῇ γῇ. Χαῖρε, ὅτι τὰ ἐπείγια συγχορεύει οὐρανοῖς», κινδυνεύει νὰ καταστραφῇ.
Β΄. Ἐρείπια μονῶν
Α) Πέριξ τῆς Γούρας, εἰς ἀπόστασιν μιᾶς ὥρας πρὸς Β., ἐν τῇ θέσει «Μοναστήρι», κεῖνται ἐρείπια ἀρχαίας βυζαντιακῆς μονῆς ἀδήλου ὀνόματος. Σώζεται τὸ κρηπίδωμα τοῦ ναοῦ καὶ τῶν πέριξ δωματίων, καὶ ἐν τῷ μέσῳ θάλλουσι γηραλέαι δρῦς, μαρτυροῦσαι ὅτι πρὸ αἰώνων κατεστράφη ἡ Μονή.
Ἐπειδὴ ἐν μὲν Γούρᾳ εἶπον ἡμῖν ὅτι ὑπάρχει ἐνεπίγραφος λίθος ἐν τῷ τόπῳ, ἡμεῖς δέ, μεταβάντες δὲν εὕρομεν τοιούτον, ἡ δὲ παράδοσις ἀναφέρει Ἅγιον Θεόδωρον ἐνταῦθα, καίτοι ἐν μεταγενεστέροις χρόνοις ἐτελεῖτο λειτουργία τὴν ἑορτὴν τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς ἐν ὑπαίθρῳ, παραδεχόμεθα ἀδιστάκτως ὅτι ἡ μονὴ αὕτη ἀνήκει εἰς τοὺς Ἁγίους Θεοδώρους εἰς Κρομποὺς καὶ ὑπαγομένη εἰς τὴν Ἐπισκοπὴν Θαυμακοῦ, εἰς ἥν ὑπήγετο μέχρις ἐφέτος ἡ Γούρα καί, ἧς τὸ ὄνομα εἶναι γνωστὸν ἐκ τῶν Πρακτικῶν Συνόδου συνελθούσης ἐν Νικαίᾳ τῷ 1220, καθ’ ἅ μοὶ ἔγραφεν ἄλλοτε (τῷ 1875) ὁ κ. Ἀντώνιος Μηλιαράκης.
Β) Πρὸς Ν. τῆς Γούρας, μεταξὺ ταύτης καὶ τοῦ χωρίου Λογγίτσι, εἰς ἀπόστασιν δύο ὡρῶν, κεῖνται τὰ ἐρείπια ἀρχαίας μονῆς ἐν τῆ θέσει «Παλιο – μοναστήρι» κατ’ ἀντίθεσιν πρὸ τὸ ἀνωτέρω. Καὶ ταῦτα τὰ ἐρείπια ἀγνοοῦμεν εἰς ποίαν μονὴν ἀνήκουν, οὐδεμιᾶς σωζομένης ἐπιγραφῆς.
Δῆμος Μελιταίας
Μετὰ ταῦτα μετέβην εἰς Ἀβαρίτσαν κειμένην ἐπὶ τῆς κλιτύος τῆς δυτικῆς ὀροσειρᾶς τῆς Ὄθρυος καἰ ἀπέχουσαν τῆς Γούρας 2,5 ὥρας. Ἡ κώμη αὕτη οἰκουμένη ὑπὸ 100 οἰκογενειῶν καὶ οὖσα ἕδρα τοῦ Δήμου Μελιταίας κατέχει τὴν θέσιν τῆς ἀρχαίας φθιωτικῆς πόλεως Μελιταίας συχνάκις ἀναφερομένης παρὰ τοῖς ἀρχαίοις συγγραφεῦσι.
Τὰ τείχη τῆς πόλεως ταύτης ἀνήκουσιν εἰς τὴν Δ΄ π. Χ. ἑκατονταετηρίδα καὶ σύγκεινται ἐκ μεγάλων ὀρθογωνίων ὀγκολίθων κανονικῶς ἐπ’ ἀλλήλων τεθειμένων. Οἱ περίοικοι τοὺς λίθους τῶν τειχῶν ὡς καὶ τοὺς ἑκάστοτε ἀνευρισκομένους ἐνεπιγράφους ἤ ἀναγλύφους μεταχειρίζονται εἰς τὴν οἰκοδομίαν νεωτέρων οἰκιῶν, καταστρέφοντες τὰ γράμματα ἤ τὰς ἀναγλύφους συνθέσεις. Τὸ τοιοῦτον τὸ ἤκουσα ἀφελῶς ἐκ τοῦ στόματος βουλγάρων κτιστῶν, οἵτινες μετὰ χαιρεκακίας μάλιστα κατέστρεψαν πολλοὺς ἐνεπιγράφους λίθους, διαλαθέντας τὸ ὄμμα συμπαθοῦς τινος φιλαρχαίου καὶ ἑπομένως μὴ ἐκδοθέντας, οὔ μὴν αλλὰ καὶ αἱ ὑπὸ διαφόρων ἀρχαιολόγων δημοσιευθεῖσαι ἐπιγραφαὶ δὲν εὑρίσκονται ἐπὶ τόπου πλὴν τῶν ᾧδε ἀναγραφομένων ἐλαχίστων.
Ἐπὶ τῆς ἀκροπόλεως ἵδρυται νῦν μονύδριον τῆς Ἁγίας Τριάδος, κατέχον τὴν θέσιν ἀρχαίου ἱεροῦ τοῦ Σωτῆρος Διός, ὡς ἔκ τινος ἐπιγραφῆς δηλοῦται. Ἐν τῷ προαυλίῳ τοῦ ναοῦ ἔκειντο μονόλιθοι κίονες τέσσαρες ἐκ λευκοτάτου μαρμάρου ἀνήκοντες πιθανῶς εἰς τὸν περικαλλῆ τοῦτον ναόν, οἵτινες δυστυχῶς κατεστράφησαν ὑπὸ τῶν βαρβάρων κατὰ τὸν ἀτυχῆ πόλεμον τοῦ 1897 ὡς καὶ τέσσαρες ἕδραι μαρμάριναι ἀνευρεθεῖσαι ἔν τισιν ἀνασκαφαῖς ἐπὶ τούτου.
Ὁ χρόνος ἐφείσατο τῆς σπουδαιοτάτης ἐπιγραφῆς ἐπὶ βάσεως λευκοῦ λίθου πλαισιουμένης ἀμφοτέρωθεν, ἐν ᾗ ἀναγράφεται ἀπόφασις τοῦ Αἰτωλικοῦ Συνεδρίου ἐπί τινος διαφορᾶς μεταξὺ Μελιταίας καὶ τῆς ἐκ ταύτης τῆς ἐπιγραφῆς τὸ πρῶτον ἤδη γνωριζομένης Πήρας, διακανονίζονται τὰ ὅρια ταῦτα κατὰ τὰς γνωστὰς τότε θέσεις, ὧν τὰ ὀνόματα ἀναγράφονται, κανονίζονται αἱ πολιτικαὶ σχέσεις μεταξὺ τῶν δύο χωρῶν, οἱ φόροι, οὕς ὤφειλον νὰ πληρώνωσι κατ’ ἔτος οἱ Πηρεῖς πρὸς τοὺς Μελιταιεῖς, αἱ ποινικαὶ δίκαι, αἵτινες ὤφειλον νὰ δικάζωνται κατὰ τετραμηνίαν εν Πήρᾳ ὑπὸ τῶν ἐκ Μελιταίας ἀγορανόμων, ἑορτῆς τελουμένης κατ’ ἔτος εἰς τιμὴν τοῦ Σωτρος Διός, οὗ ναὸς ἦν ἐπὶ τῆς ἀκροπόλεως, καὶ διὰ τὸ ἔλαιον τῶν νεανίσκων κατὰ τοὺς γυμνικοὺς ἀγῶνας τῆς ἑορτῆς ταύτης.
Οἱ δικασταὶ διωρίσθησαν ὑπὸ τῶν Αἰτωλῶν ἐκ συμφώνου τῶν δύο διαδίκων πόλεων. Διατάσσεται δ’ ἐν τέλει ν’ ἀναγραφῇ ἡ προκειμένη ἀπόφασις ἐν στήλαις καὶ στηθῇ ἔν τε Μελίταίᾳ, ἐν τῇ ἀγορᾷ, ἐν Δελφοῖς, ἐν Καλυδῶνι καὶ ἐν Θέρμῳ.
Μάρτυρες ἦσαν τὸ Συνέδριον τῶν Αἰτωλῶν, τὸ ἐπὶ γραμματέως Λύκου ἀντιπροσωπευόμενον ὑπὸ τῶν προστατῶν αὐτοῦ …μαίου Σπαττίου, Δυσσώπου Ἀπολλωνιέως καὶ αὐτοῦ τοῦ γραμματέως Λύκου Ἐρυθρέως. Τούτοις προσεπιμαρτυροῦσι ὁ ἵππαρχος τοῦ Συνεδρίου καὶ τρεῖς ἄλλοι πολῖται ἐκ διαφόρων πόλεων.
Οἱ μέχρι τοῦδε ἐκδόντες τὴν ἐπιγραφὴν ἀτελῶς ἐξέδωκαν αύτήν. Καὶ ὁ μὲν Ραγκαβῆς παρέλειψεν ἕνα στίχον ἐκ παραδρομῆς καὶ ἀναλύων αὐτὴν ἐν πάσῃ λεπτομερείᾳ καὶ διατελῶν ὅλως ἐν ἀγνοίᾳ τῶν περιγραφομένων μερῶν ἀτόπως ἀποδίδει τὰ σπουδαῖα ταῦτα παρὰ τὴν Ἀβαρίτσαν ἐρείπια εἰς τὴν ἀρχαίαν Πήραν, πόλιν ὅμορον καὶ ὑποτελῆ τῆς Μελιταίας, τὴν δὲ Μελίταιαν τίθησι παρὰ τὸ νῦν χωρίον Κισλάρ, πέντε ὥρας ἀπέχον πρὸς Β. τῆς Ἀβαρίτσης. Ὀρθότερον ὁ Ussing ἀποδίδει αὐτὰ εἰς τὴν Μελίταιαν. Πάντες δὲ οἱ νεώτεροι ἀρχαιολόγοι συμφωνοῦσι τῷ Ussing, πλὴν τοῦ Ραγκαβῆ, ἀκολουθήσαντος τὴν γνώμην τοῦ Leake.
Ὡς πρὸς τὴν ἀντίδικον ὅμως τῇ Μελιταίᾳ πόλιν Πήραν, ἥτις ἐστὶ τὸ κύριον ἡμῶν θέμα, πάντες εἰκῇ καὶ ἐπιπολαίως τιθέασιν αὐτὴν ἀορίστως καὶ θεωροῦσιν αὐτὴν κώμην μικρὰν καὶ ἄσημον ἀτείχιστον καὶ τῇ Μελιταίᾳ τελοῦσαν. (Πρβλ. Ν. Γεωργιάδης, Θεσσαλία, σ. 328, Ν. Γιαννόπουλος, Φθιωτικά, σ. 40).
Ἡ βραχεῖα ἀποστολὴ ἡμῶν ὑπὸ τῆς Φιλαρχαίου Ἑταιρείας «Ὄθρυος», συνετέλεσεν ἵνα καλλίτερον μελετήσωμεν τὰ περὶ τὴν Μελίταιαν μέρη καὶ σπουδάσωμεν τὴν τοπογραφίαν τῆς δυσμικῆς πλευρᾶς τῆς Ὄθρυος, ἔνθα εὕρομεν τεσσάρων πόλεων ἐρείπια οὔπω ἐγνωσμένων. Ἐπειδὴ δὲ ἡ Μελίταια ἤριζε μετὰ τῆς Πήρας περὶ διαμφισβητουμένων ὁρίων καὶ ἀγρῶν, ὤφειλεν ἡ δευτέρα αὕτη νὰ κεῖται πλησιέστατα τῇ πρώτῃ. Τοιαύτη θέσις εἶναι τἀνῦν ἡ ἐν τῇ περιφερείᾳ Γούρας Μόργια λεγομένη, ἔνθα ἐπὶ λόφου ἐπιστεφομένου ὑπὸ ὡραίων ἐρειπίων τείχους παναρχαίου καὶ εἰς ἱκανὸν ὕψος κρεμαμένου, οὗ ἡ κατασκευὴ ἀνήκει εἰς τὴν μεταγενεστέραν πολυγωνικὴν περίοδον ἀποκλίνουσαν πρὸς τὴν κανονικήν.
Οἱ ὑπὸ τῶν Γουριωτῶν ἠρωτριώμενοι ἀγροὶ παρουσιάζουσιν ἴχνη τῆς ἀρχαίας πόλεως καταφανῆ, συντρίμματα κεράμων καὶ ἀγγείων καὶ ἐκθάπτονται διὰ τῆς ὕννιος πολλάκις καὶ τέλεια ἀγγεῖα πήλινα ἤ χαλκᾶ μεθ’ ὡραίων τορευτῶν γλυφῶν καὶ γραφῶν. Ἀνευρέθη τὸ ὑδραγωγεῖον ἐκ σωλήνων πηλίνων, ἑνὸς περίπου μέτρου μήκους καὶ κεῖται ἐρριμένος ἔν τινι παρακειμένω ρύακι μονόλιθος κίων ἐκ λευκοτάτου μαρμάρου.
Κατὰ ταῦτα, τεθείσης τῆς Πήρας ἐν τοῖς ἐρειπίοις τῆς θέσεως Μόρια, βλέπομεν ὅτι αὕτη δὲν ἀφίστατο ἤ 2,5 περίπου ὥρας τῆς Μελιταίας. Εὐκόλως δὲ ἡ περιγραφὴ τῶν ὁρίων μεταξὺ τῶν δύο πόλεων διευκρινίζεται ἤδη, ἐὰν Ἐλιπέα μὲν ἐννοήσωμεν τὸν καὶ νῦν Ἐνιπέα διερχόμενον μεταξὺ Μελιταίας καὶ τοῦ νῦν χωρίου Χιλιαδοῦς, Εὔρωπον δὲ τὸν νῦν κατερχόμενον ἐκ τῆς Ὄθρυος πρὸς δυσμὰς τῆς Γούρας, καὶ ἀρδεύοντα τὰ κηπάρια αὐτῆς, Γαλαίου δὲ πηγὴν πρέπει νὰ ἐννοήσωμεν τὴν νῦν πηγὴν τοῦ Γουριωτίκου ποταμοῦ, ἀναβλύζουσαν ἐντὸς του χωρίου Γούρας.
Παρὰ τοὺς νῦν κήπους τῆς Γούρας γίνεται ἡ συμβολὴ τοῦ Γαλαίου καὶ τοῦ Εὐρώπου, ὅστις νῦν ὑπὸ τὸ ὄνομα Γουριώτικος ποταμὸς ἐξακολουθεῖ τὸν πρὸς Β. ὀρεινὸν αὐτοῦ ροῦν καταλείπων ἀριστερὰ τὴν Μόργιαν (Πήραν) καὶ συμβάλλων τῷ Ἐνιπεῖ παρὰ τὸ νῦν χωρίον Ταμπακλί. Οἱ δὲ ρύακες Κερκίνης, Ὕπατος καὶ Μύνις ἐχύνοντο εἰς τὸν Εὔρωπον, τὸν νῦν Γουριώτικον καὶ ζητητέον παρὰ τὰς χαράδρας τῆς δυσμικῆς πλευρᾶς τῆς Ὄθρυος. Ἑρμαῖον δὲ θεωρητέον ἐξοχικόν τι ἱερὸν τοῦ Ἑρμοῦ. Συμβολὴ δὲ τοῦ Εὐρώπου ἐνοητέα ἡ μετὰ τοῦ Ἐνιπέως ἔναντι τοῦ Ταμπακλί, ὅπου ὤφειλον νὰ λήγωσι τὰ ὅρια ἀμφοτέρων τῶν διαμαχομένων πόλεων. Ἡ δὲ ἐν τῇ ἐπιγραφῇ ἀναφερομένη δημοσία χώρα, οἱ Καράνδαι καἱ ἡ Φιλιαδών, σώζονται ἔτι καὶ νῦν παραδόξως ἡ μὲν πρώτη ἐν τῇ νῦν θέσει Καράμπα, ἡ δὲ δευτέρα ἐν τῇ νῦν κώμῃ Χιλιαδοῦ, διότι, καθ’ ἡμᾶς, τὸ Φ ἐξέπεσε κατὰ τοὺς μεταγενεστέρους χρόνους εἰς Χ. Κατὰ ταῦτα καὶ ἡ Φιλιαδὼν μετεβλήθη εἰς Χιλιαδού.
Εἴπομεν ἀνωτέρω ὅτι ἡ Πήρα ἔκειτο ἐν τῇ θέσει Μόργια. Μία ἐπιτύμβιος ἐπιγραφὴ δημοσιευθεῖσα ὑπὸ τοῦ Ζωσιμᾶ Ἐσφιγμενίτη ἐν Βώλῳ ἐν τῷ ὑπ’ αὐτοῦ ἐκδοθέντι ἡμερολογίῳ «τῇ Φήμῃ» τῷ 1888 (σελ. 155) καὶ ἀνευρεθεῖσα ἐν Γενιτζὲκ χωρίῳ τοῦ Ἁλμυροῦ, ὡς ἑξῆς:
ΠΑΡΜΕΝΙΑ ΠΑΡΜΕΝΙΩΝΟΣ ΓΥΝΗ ΠΥΡΡΑΙΑ
καὶ βραδύτερον ὑφ’ ἡμῶν ἐν τῷ Bulletin de Correspondance Hellénique (τόμ. XV, σ. 567, αρ. 10) ἔχουσα δὲ οὕτω :
ΠΑΡΜΕΝΕΙΑ Παρμενεία
ΠΑΡΜΕΝΙΩΝΟΣ Παρμενίωνος
ΓΥΝΗ γυνὴ
ΠΗΡΑΙΑ Πηραία
Βεβαιοῖ τὸ ὄνομα τῆς πόλεως Πήρας (Πρβλ. Νικ. Γιαννόπουλος, Φθιωτικά, σελ. 37).
Μένει νὰ ἐξηγηθῇ ἤδη ὑπὸ τῶν ἀρχαιολογούντων τὸ ἑξῆς πρόβλημα. Ὁ Στράβων (Θ 432) ἀναφέρει ὅτι οἱ Μελιταιεῖς ἐδείκνυον ἐπὶ τῶν ἡμερῶν αὐτοῦ τὴν Ἑλλάδα «ἄπωθεν αὐτῶν δέκα σταδίους ἀπέχουσαν, ἡνίχ’ ἡ σφετέρα πόλις Πύρρα ἐκαλεῖτο, μαρτύριον ἔχοντες τὸν ἐν τῇ σφετέρα άγορᾷ κείμενον τάφον τοῦ Ἕλληνος, υἱοῦ τοῦ Δευκαλίωνος».
Κατὰ ταῦτα Πύρρα ἐκαλεῖτο ἡ πόλις των Μελιταιέων ὁπόταν ἤκμαζεν ἡ Ἑλλὰς (ἡ ὁμηρικὴ πόλις) καὶ ὡς μαρτύριον ἔφερον τὸν ἐν τῇ ἀγορᾷ αὑτῶν τάφον τοῦ Ἕλληνος, υἱοῦ τοῦ Δευκαλίωνος, εἰς ἀνταπόδειξιν τῶν ἰσχυρισμῶν τῶν Φαρσαλίων, διατεινομένων ὅτι ἡ Ἑλλὰς ἔκειτο ἐν τῇ ἑαυτῶν χώρᾳ εἰς ἀπόστασιν πεντήκοντα σταδίων ἀπὸ τῆς ἑαυτῶν πόλεως. Καθ’ ἡμᾶς δίκαιον εἶχον οἱ Μελιταιεῖς, διότι εἶχον βέβαιον μαρτύριον νὰ ἐπιδείξωσι τὸν κατὰ παράδοσιν τάφον τοῦ Ἕλληνος. Διατὶ ὅμως ἡ πόλις αὐτῶν πρότερον ἐκαλεῖτο Πύρρα; Εἰς τιμὴν τῆς μητρὸς τοῦ Ἕλληνος καὶ συζύγου τοῦ Δευκαλίωνος Πύρρας: ἀλλὰ τότε διατὶ ἐν μεταγενεστέροις χρόνοις μετωνομάσθη Μελίταια, ἀνευρίσκομεν δὲ τὴν Πήραν ἐν ἐπιγραφαῖς διαφιλονεικοῦσαν ὅρια καὶ γῆν μετὰ τῆς Μελιταίας καὶ καταφεύγουσαν εἰς τὴν διαιτησίαν τῶν Αἰτωλῶν; ἐνῶ ἄν ἦτο ἄσημος, δὲν θὰ εἶχε βεβαίως τοιαύτας ἀξιώσεις νὰ δικασθῇ μετὰ τῆς ἰσχυροτέρας αὐτῆς Μελιταίας; Διατὶ τὸ μὲν κείμενον τοῦ Στράβωνος φέρει Πύρραν τὴν γραφὴν δι’ ΥΡ αἱ δὲ ἐπιγραφαὶ δι’ Η; Ταῦτα νομίζομεν τὰ ἐρωτήματα μόνον δι’ ἀνασκαφῶν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐξηγηθῶσι.
Μετὰ ταῦτα ἀνεύρομεν ἐν τῷ χωρίῳ σπόνδυλον κίονος ἀρχαίου ναοῦ φέροντα εἰς τὰς πλευράς αὑτοῦ ἐπιγραφὰς περιεχούσας πράξεις ἀπελευθερώσεως δούλων τῶν μακεδονικῶν καὶ ρωμαϊκῶν χρόνων, καθ’ ὅσον οἱ ἀπελεύθεροι ἐπλήρωνον τὸ ἐκ τοῦ νόμου γενόμενον εἰς στατῆρας καὶ δηνάρια ρωμαϊκά, ἀνὰ 15 μὲν στατῆρας, 22½ δηναρίων ἕκαστος.
Ἀναφέρονται τὰ ὀνόματα τῶν στρατηγῶν Εὐβιότου, Φιλοκράτους τοῦ Ἀρχελαΐδα, Εὐρυδάμαντος, Ἡρακλείδα καί τινων ἄλλων δυσαναγνώστων. Τὰ ὀνόματα διαφόρων ταμιῶν καὶ διαφόρων μηνῶν τῆς πόλεως, ἐν οἷς τῶν Ὁμολωίου, Ἀφρίου καὶ Θυίου γνωστῶν καὶ ἐξ ἄλλων ἐπιγραφῶν τῆς Θεσσαλίας καὶ τῶν δύο τέως ἀγνώστων Τραγίου καὶ Βουτραγίου, μηνῶν ποιμενικῶν, ἐπιχωριαζόντων φαίνεται, παρὰ τοῖς κατοίκοις τῶν μερῶν τούτων, τοσούτῳ μᾶλλον, ὅσῳ οὐδαμοῦ ἀλλαχοῦ εὑρέθησαν ἐν Θεσσαλίᾳ τοιοῦτοι μῆνες. Ἐκ τῶν ἐν αὐτῇ πράξεων ἡ τελευταία συμπίπτει περὶ τὸ 43 ἔτος μ. Χ. καθ’ ὅσον ρητῶς ἀναφέρεται ἐν αὐτῇ «ἔτους Γ΄ Τιβερίου Κλαυδίου Καίσαρος, Γερμανικοῦ».
Ἑτέρα ἐπιγραφὴ ἐπὶ ὀρθογωνίου λίθου κειμένου παρὰ τὴν θύραν τοῦ τείχους τῆς ἀνατολικῆς πλευρᾶς στοιχηδὸν γεγραμμένη διαιωνίζει τὸ ὄνομα τοῦ Ἀμυνάνδρου βασιλέως τῶν Ἀθαμάνων δωρησαμένου 10 τάλαντα ἀργυρᾶ πρὸς ἐπισκευὴν τῶν τειχῶν καὶ τῆς πύλης.
Ἑτέρα δὲ ἐπιγραφὴ τεθειμένη ἐγκαρσίως τῆς θύρας τοῦ μονυδρίου τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἀναγράφει τὸ ὄνομα ΜΕΛΙΤΑ ΔΑΜΟΦΕΙΔΗΣ, ἐξ ἧς ἐξάγεται ὅτι ἐπὶ τῆς ἀκροπόλεως ὑπῆρχε ναὸς εἰς τιμὴν τῆς Μελίτης νύμφης προστάτιδος τῆς πόλεως ἀνατεθείσης πιθανῶς ὑπὸ τοῦ Δαμοφείδου.
Τοιαύτη διὰ βραχέων ἡ ἀνὰ τὴν Ὄθρυν ἐκδρομή μου, ἥτις, ἄν μὴ ἀπρόοπτον δυστύχημα συνέβαινέν μοι, θὰ ἦτο ἴσως λυσιτελεστέρα ἐν ἐπιγραφαῖς καὶ ἐρεύναις.
Ἐν Ἁλμυρῷ τῇ 10 Σεπτεμβρίου 1900
Ν . Ι .Γιαννόπουλος