Ἀφιερώματα στὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς
Τὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας ἦταν ἕνα σημαντικότατο ἱερό. Ἐνέπνεε σεβασμὸ καὶ ἱερότητα καὶ ἀποτελοῦσε τόπο προβεβλημένου καῖ καθολικοῦ προσκυνήματος.
Τὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας ἀναγνωριζόταν πανελληνίως ὡς ἡ πρωταρχικὴ καὶ πανάρχαια κοιτίδα τῆς λατρείας τῆς Ἰτωνίας ἀπὸ τὴν ὁποία κοιτίδα ἡ λατρεία τῆς προολυμπιακῆς αὐτῆς «πρότερης» θεᾶς ἐξακτινώθηκε καὶ διαδόθηκε καὶ σὲ ἄλλα μέρη, ὅπως τὸ ὁμώνυμο ἱερὸ τῆς Βοιωτίας, γιὰ νὰ ἀναφέρουμε μόνο αὐτὸ τὸ ὁμώνυμο ἱερό, γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ ὁποίου, ὅπως ἔχει ἤδη ἀναφερθεῖ, ὑπάρχει σαφὴς μαρτυρία, καταγραμμένη στὴν παράγραφο 9, 2, 29 τῶν «Γεωγραφικῶν» τοῦ Στράβωνος.
Ἀκόμα καὶ κάποια πανάρχαια στοιχεῖα τῆς λατρείας τῆς Ἀθηνᾶς, τὰ ὁποῖα διακρίνονται ἐνυπάρχοντα στὴν λατρεία τῆς πρωταρχικῆς θεσσαλικῆς θεότητας τῆς Ἰτωνίας, ἀναγνωρίζονται ὡς στοιχεῖα τῆς ἀρχαιότερης μορφῆς λατρείας τῆς θεᾶς αὐτῆς στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο.
Ἐξ ἄλλου ἡ, κατὰ γενικὴ παραδοχὴ καὶ ἀναγνώριση, πρωταρχικότητα καὶ αὐθεντικότητα τῶν θεσσαλικῶν μυθολογικῶν καταβολῶν τῆς Ἑλληνικῆς Μυθολογίας, δημιουργεῖ εὐνοϊκὴ ἀτμόσφαιρα γιὰ τὴν ἀποδοχὴ τῆς ἄποψης αὐτῆς.
Τὴν γενικὴ αὐτὴ ἀναγνώριση τῆς σημαντικότητας καὶ τῆς ἱερότητας καὶ τοῦ σεβασμοῦ τὸν ὁποῖο ἐνέπνεε τὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ μαρτυροῦν καὶ ἐπιβεβαιώνουν τὰ πολλὰ καὶ σημαντικότατα ἀφιερώματα τὰ ὁποῖα προσφέρθηκαν σ’ αὐτὸ ἀπὸ πρόσωπα πανελλήνιας ἀκτινοβολίας.
Ὁ Πύρρος, γιὰ νὰ τιμήσει τὴν Ἰτωνία Ἀθηνᾶ, μετὰ τὴν νίκη του ἐναντίον τοῦ Ἀντίγονου Γονατά, τὸ ἔτος 274 π. Χ., ἀφιέρωσε στὸ ἱερό της τὸ ὁποῖο βρισκόταν στὴν περιοχὴ τοῦ Ἁλμυροῦ λαμπρὰ λάφυρα, ὅπως μᾶς βεβαιώνει ὁ Πλούταρχος:
«Ὁ δὲ Πύρρος ἐν εὐτυχήμασι τοσούτοις μέγιστον αὑτῷ πρὸς δόξαν οἰόμενος διαπεπρᾶχθαι τὸ περὶ τοὺς Γαλάτας, τὰ κάλλιστα καὶ λαμπρότατα τῶν λαφύρων ἀνέθηκεν εἰς τὸ ἱερὸν τῆς Ἰτωνίδος Ἀθηνᾶς, τόδε τὸ ἐλεγεῖον ἐπιγράψας: «Τοὺς θυρεοὺς ὁ Μολοσσὸς Ἰτωνίδι δῶρον Ἀθάνᾳ Πύρρος ἀπὸ θρασέων ἐκρέμασε Γαλατᾶν, πάντα τὸν Ἀντιγόνου καθελὼν στρατόν· οὐ μέγα θαῦμα αἰχμηταὶ καὶ νῦν καὶ πάρος αἰακίδαι».[1]
Δηλαδή: «Ὁ Πύρρος, μέσα στὶς τόσο μεγάλες ἐπιτυχίες του, κρίνοντας ὅτι ἔχει διαπράξει μέγιστο κατόρθωμα, γιὰ δόξα του στὴ σχετικὴ μὲ τοὺς Γαλάτες νίκη του, τὰ πιὸ ὡραῖα καὶ πιὸ λαμπρὰ ἀπὸ τὰ γαλατικὰ λάφυρα ἀφιέρωσε στὸ ναὸ τῆς Ἰτωνίδας Ἀθηνᾶς καὶ ἐπέγραψε τοῦτο τὸ ἐλεγειακὸ ποίημα: «Τοὺς θυρεοὺς ὁ Μολοσσὸς Πύρρος στὴν Ἰτωνίδα Ἀθηνᾶ δῶρο κρέμασε, λάφυρα ἀπ’ τοὺς γενναίους Γαλάτες, σαρώνοντας ὅλο τὸν στρατὸ τοῦ Ἀντιγόνου. Μὰ ν’ ἀπορεῖς δὲν εἶναι πολεμιστὲς καὶ τώρα καὶ παλιὰ ἦταν τὰ τέκνα τοῦ Αἰακοῦ».
Ἕνα τρανὸ δεῖγμα τοῦ πλούτου ὁ ὁποῖος εἶχε συγκεντρωθεῖ στὸ συγκεκριμένο αὐτὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς ἦταν καὶ ἕνα περίφημο σύμπλεγμα δώδεκα χάλκινων ἀγελάδων, ἔργο τοῦ καλλιτέχνη Φράδμονα, ἀφιερωμένο, μαζί μὲ ἄλλα σπουδαῖα ἀφιερώματα, στὴ θεά. Ἔχει διασωθεῖ μόνο ἡ ἀφιερωτήρια ἐπιγραφή:
«Θεσσαλαὶ αἱ βόες αἵδε· παρὰ προθύροισι δ᾿ Ἀθάνας ἑστᾶσιν, καλὸν δῶρον, Ἰτωνιάδος, πᾶσαι χάλκεαι, δυοκαίδεκα, Φράδμονος ἔργον, καὶ πᾶσαι γυμνῶν σκῦλον ἀπ᾿ Ἰλλυριῶν».[2]
Δηλαδή: «Θεσσαλικὲς εἶναι τοῦτες οἱ ἀγελάδες. καὶ στὰ πρόθυρα στέκουν τῆς Ἰτωνιάδας Ἀθηνᾶς ὄμορφο δῶρο. Δώδεκα, ὅλες χάλκινες, ἔργο τοῦ Φράδμονα[3] κι ὅλες τους λάφυρα ἀπὸ σκυλεμένους Ἰλλυριούς.»
Στὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας ὁ βασιλιὰς τῆς Μακεδονίας Περσέας ἔστησε μαρμάρινες πλάκες στὶς ὁποῖες ἀναγράφονταν τὰ ὀνόματα τῶν φυγάδων καὶ τῶν ἐξόριστων Μακεδόνων καὶ μία ἀνακοίνωση μὲ τὴν ὁποία καλοῦσε τοὺς ἐξόριστους αὐτοὺς καὶ τοὺς φυγάδες νὰ ἐπιστρέψουν στὶς πατρίδες τους βεβαιώνοντάς τους ὅτι ἐκεῖ θὰ ἦταν ἀσφαλεῖς καὶ ὅτι θὰ τοὺς ξαναδινόταν ἡ περιουσία τους ἡ ὁποία εἶχε δημευθεῖ:
«Ὅτι Περσεὺς ἀνανεωσάμενος τὴν φιλίαν τὴν πρὸς Ρωμαίους εὐθέως ἑλληνοκοπεῖν ἐπεβάλλετο, κατακαλῶν εἰς τὴν Μακεδονίαν καὶ τοὺς τὰ χρέα φεύγοντας καὶ τοὺς πρὸς καταδίκας ἐκπεπτωκότας καὶ τοὺς ἐπὶ βασιλικοῖς ἐγκλήμασι παρακεχωρηκότας. Καὶ τούτων ἐξετίθει προγραφὰς εἴς τε Δῆλον καὶ Δελφοὺς καὶ τὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς ἱερόν, διδοὺς οὐ μόνον τὴν ἀσφάλειαν τοῖς καταπορευομένοις, ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπαρχόντων κομιδὴν, ἀφ᾿ ὧν ἕκαστος ἔφυγε».[4]
Βεβαίως καὶ στὶς τρεῖς παραπάνω περιπτώσεις τῶν ἀφιερωμάτων ἀναφέρεται μὲν ρητῶς καὶ κατηγορηματικῶς ὅτι ἔγιναν στὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς ἀλλὰ δὲν δηλώνεται ρητῶς σὲ ποιὸ ἱερὸ τῆς θεᾶς αὐτῆς ἔγιναν. Οὔτε ὑπάρχει κάποια ἔνδειξη ἡ ὁποία νὰ διευκολύνει τὴν ἀπάντηση.
Θεωροῦμε ὅμως βέβαιο ὅτι τὸ ἱερὸ αὐτὸ ἦταν τὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας, τὸ ὁποῖο βρισκόταν στὴν περιοχὴ τοῦ Ἁλμυροῦ, γιὰ τοὺς λόγους οἱ ὁποῖοι ἀναφέρθηκαν παραπάνω, τῆς μεγάλης του ἀκτινοβολίας καὶ τῆς ἀρχαιότητας καὶ πρωταρχικότητάς του.
Ἡ ἐπιλογὴ τοῦ Ἱεροῦ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς, στὸ Καραντζάνταλι τοῦ Ἁλμυροῦ, ἰδιαιτέρως γιὰ τὸ στήσιμο τῆς πρόσκλησης τοῦ Περσέα, μπορεῖ ἐπιπλέον νὰ ὑποστηριχθεῖ καὶ ἀπὸ τὴν μνημόνευση τῶν ἄλλων ἱερῶν στὰ ὁποῖα στήθηκε ἡ πρόσκληση αὐτή, τῆς Δήλου καὶ τῶν Δελφῶν.
Ὅταν σ’ ὁλόκληρη τὴν Ἑλλάδα ἐπιλέγονται τρία σημεῖα γιὰ τὸ στήσιμο τῆς προσκλητήριας αὐτῆς ἀνακοίνωσης δὲν ὑπῆρχε λόγος νὰ ἐπιλεγεῖ, μετὰ τοὺς Δελφούς, τὸ ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς τῆς Βοιωτίας τὸ ὁποῖο ἦταν τόσο κοντά.
Δὲν χρειαζόταν δεύτερη ἀνάρτηση τόσο πλησίον. Μὲ τὴν ἐπιλογὴ τοῦ ἱεροῦ τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ, πέραν τῆς σημαντικότητάς του, γινόταν καὶ καλύτερη χωρικὴ κατανομὴ καὶ εὐρύτερα ἡ γνωστοποίηση. Ἐξ ἄλλου εἶναι γνωστὸ ὅτι τέτοιες σημαντικὲς ἐπιγραφὲς καὶ ἀνακοινώσεις πανελλήνιας προβολῆς στήνονταν σὲ σημαντικὰ ἱερὰ μὲ εὐρύτερα ἀναγνωρισμένη τὴν ἱερότητὰ τους καὶ τὸν σεβασμὸ τὸν ὁποῖο ἐνέπνεαν.
[1] Πλούταρχος, Πύρρος, 26. Παλατινὴ Ἀνθολογία, ἔκδ. Κέδρος 1972. Λεωνίδας Ταραντίνος VI 130.
[2] IG IX Epigrap. Θ΄ 743
[3] Ὁ Φράδμων ἦταν ἕνας γλύπτης ποὺ καταγόταν ἀπὸ το Ἄργος. Φράδμων σημαίνει εὐφυής.
[4] Πολύβιος, Βιβλίον 26,