Τὸ ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ
Ἕνα ἀπὸ τὰ ἱερὰ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς, τὰ ὁποῖα ὑπῆρχαν στὴν Θεσσαλία, βρισκόταν στὴν περιοχὴ τοῦ Ἁλμυροῦ, στὴν περιοχὴ τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας τῆς ἀρχαιότητας. Τὸ ἱερὸ αὐτὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς εἶναι τὸ σημαντικότερο ἀλλὰ καὶ τὸ ἀρχαιότερο ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα ὁμώνυμα ἱερά.
Ἡ ἰδιαιτερότητα, ἡ σημαντικότητα καὶ ἡ πρωταρχικότητα τοῦ ἱεροῦ αὐτοῦ στὴν περιοχὴ τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας ὑποδεικνύεται καὶ συνίσταται στὸ ὅτι αὐτὸ βρισκόταν στὴ μία καὶ μόνη ὑπάρχουσα ὁμώνυμη πόλη, τὴν Ἴτωνο.
Τὸ γεγονὸς αὐτὀ, τῆς συνύπαρξης καὶ τῆς ταυτωνυμίας πόλης καὶ ἱεροῦ, γεγονὸς τὸ ὁποῖο δὲν ἰσχύει γιὰ κανένα ἄλλο ἱερὸ τῆς θεᾶς αὐτῆς, ὑποδεικνύει τὴν μεγάλη ἀρχαιότητα τῆς πόλης καὶ τοῦ ἱεροῦ ὅπως καὶ ὅτι ἡ πόλη αὐτὴ καὶ τὸ ἱερὸ της ὑπῆρξαν ἡ ἀρχικὴ κοιτίδα τῆς λατρείας τῆς θεότητας αὐτῆς.
Ἡ ὕπαρξη ἱεροῦ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς στὴν πόλη Ἴτωνο τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας ὑποδεικνύει ἀναμφισβήτητα τὴν πρωταρχικότητα καὶ αὐθεντικότητα τοῦ ἱεροῦ αὐτοῦ ἔναντι τῶν ὀμωνύμων ἱερῶν ἄλλων πόλεων καὶ μερῶν.
Ἱδρυτὴς καὶ ἐπώνυμος ἥρωας τῆς πόλης Ἰτώνου τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας καὶ τοῦ Ἱεροῦ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς, τὸ ὁποῖο βρισκόταν σ’ αὐτήν, ἦταν ὁ Ἴτωνος, ὁ γιὸς τῆς Χθονοπάτρας καὶ τοῦ Ἀμφικτύονα, τοῦ γιοῦ τοῦ Δευκαλίωνα.
Ἡ ἀναφορὰ ὅτι ἡ ἵδρυση τῆς πόλης Ἴτωνος τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας ὀφείλεται στὸν ἐγγονὸ τοῦ Δευκαλίωνα Ἴτωνο ἐνισχύει τὴν γνωστὴ πληροφορία ὅτι ἡ Ἴτωνος ἦταν μία ἀπὸ τὶς τρεῖς ἀρχαιότερες πόλεις τῆς Ἑλλάδας.
Ἐξ ἄλλου ὁ Δευκαλίωνας συνδέεται ἀναπόσπαστα μὲ τὴν Ἀχαΐα Φθιώτιδα, ἀφοῦ σ’ αὐτήν βασίλευσε. Στὸ βασικό, μοναδικὸ καὶ κυρίαρχο αὐτὸ βουνὸ τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας, στὴν Ὄρθρη σταμάτησε ἡ κιβωτὸς μετὰ τὸν κατακλυσμό. Πάνω στὴν Ὄρθρη βρισκόταν ὁ τάφος τοῦ Ἕλληνα, τοῦ γιοῦ τοῦ Δευκαλίωνα.[1]
Βρισκόταν δε ἡ πόλη Ἴτωνος, ὅπως μᾶς βεβαιώνει ὁ Στράβων, ἑξήντα στάδια μακριὰ ἀπὸ τὴν Ἅλο, ἡ ὁποία Ἅλος βρισκόταν ἑκατὸ στάδια μακριὰ ἀπὸ τὶς Φθιώτιδες Θῆβες.
Θέλοντας μάλιστα προφανῶς νὰ γίνει σαφέστερος ὁ Στράβων καὶ νὰ διευκρινίσει ὅτι ἀναφέρεται στὴν Ἅλο τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας, τὴν Ἅλο, δηλαδή, τῆς σημερινῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ, καὶ ὄχι σὲ κάποια ἄλλη Ἅλο, ὅπως τὴν Ἅλο ἡ ὁποία φαίνεται νὰ ὑπῆρχε καὶ στὴν Λοκρίδα, σπεύδει νὰ προτάξει, ρητῶς καὶ κατηγορηματικῶς, γιὰ ὅσους εἶχαν ἀπορίες ἤ διαφορετικὲς ἀπόψεις:
«Περὶ Ἅλου δὲ καὶ Ἀλόπης διαποροῦσι μὴ οὐ τούτους λέγει[2] τοὺς τόπους οἳ νῦν ἐν τῷ Φθιωτικῷ τέλει φέρονται, ἀλλὰ τοὺς ἐν Λοκροῖς, μέχρι δεῦρο ἐπικρατοῦντος τοῦ Ἀχιλλέως, ὥσπερ καὶ μέχρι Τραχῖνος καὶ τῆς Οἰταίας, ἔστι γὰρ καὶ Ἅλος καὶ Ἁλιοῦς ἐν τῇ παραλίᾳ τῶν Λοκρῶν, καθάπερ καὶ Ἀλόπη. Οἱ δὲ τὸν Ἁλιοῦντα ἀντὶ Ἀλόπης τιθέασι καὶ γράφουσιν οὕτως οἵ θ’ Ἅλον οἵ θ’ Ἁλιοῦνθ’ οἵ τε Τρηχῖν’ ἐνέμοντο».
Μετὰ τὴν εἰσαγωγικὴ αὐτὴ διευκρίνιση ὁ Στράβων συνεχίζει παρέχοντας καὶ ἄλλες συγκεκριμένες καὶ ἀποσαφηνιστικὲς πληροφορίες βεβαιώνοντας ὅτι ἀναφέρεται στὴν Ἅλο τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ, τὴν Ἅλο τῆς Ἀχαΐας Φθιώτιδας, στὴν παράγραφο 9. 5. 8 τῶν «Γεωγραφικῶν» του:
«Ὁ δὲ Φθιωτικὸς Ἅλος ὑπὸ τῷ πέρατι κεῖται τῆς Ὄρθρυος ὄρους πρὸς ἄρκτον κειμένου τῇ Φθιώτιδι, ὁμόρου δὲ τῷ Τυφρηστῷ καὶ τοῖς Δόλοψιν, κἀνθένδε παρατείνοντος εἰς τὰ πλησίον τοῦ Μαλιακοῦ Κόλπου. Ἀπέχει δὲ Ἰτώνου περὶ ἑξήκοντα σταδίους ὁ Ἅλος ἢ ἡ Ἅλος· λέγεται γὰρ ἀμφοτέρως.
ᾬκισε δὲ ὁ Ἀθάμας τὴν Ἅλον, ἀφανισθεῖσαν [δὲ] συνῴ[κισαν Φαρσάλιοι] χρόνοις ὕστερον. Ὑπέρκειται δὲ τοῦ Κροκίου πεδίου· ῥεῖ δὲ ποταμὸς Ἄμφρυσος πρὸς τῷ [τείχει]. Ὑπὸ δὲ τῷ Κροκίῳ Θῆβαι εἰσὶν αἱ Φθιώτιδες, καὶ ἡ Ἅλος δὲ Φθιῶτις καλεῖται καὶ Ἀχαϊκή, συνάπτουσα τοῖς Μαλιεῦσιν, ὥσπερ καὶ οἱ τῆς Ὄρθρυος πρόποδες.
Καθάπερ δὲ ἡ Φυλάκη ἡ ὑπὸ Πρωτεσιλάῳ τῆς Φθιώτιδός ἐστι τῆς προσχώρου τοῖς Μαλιεῦσιν, οὕτω καὶ ἡ Ἅλος· διέχει δὲ Θηβῶν περὶ ἑκατὸν σταδίους, ἐν μέσῳ δ’ ἐστὶ Φαρσάλου καὶ Φθιωτῶν· Φίλιππος μέντοι Φαρσαλίοις προσένειμεν ἀφελόμενος τῶν Φθιωτῶν. Οὕτω δὲ συμβαίνει τοὺς ὅρους καὶ τὰς συντάξεις τῶν τε ἐθνῶν καὶ τῶν τόπων ἀλλάττεσθαι ἀεί, καθάπερ εἴπομεν. Οὕτω καὶ Σοφοκλῆς τὴν Τραχῖνα Φθιῶτιν εἴρηκεν, Ἀρτεμίδωρος δὲ τὴν Ἅλον ἐν τῇ παραλίᾳ τίθησι, ἔξω μὲν τοῦ Μαλιακοῦ Κόλπου κειμένην, Φθιῶτιν δέ. προϊὼν γὰρ ἐνθένδε ὡς ἐπὶ τὸν Πηνειὸν μετὰ τὸν Ἀντρῶνα τίθησι Πτελεόν, εἶτα τὸν Ἅλον ἀπὸ τοῦ Πτελεοῦ διέχοντα ἑκατὸν καὶ δέκα σταδίους».
Οἱ παραπάνω διαβεβαιώσεις καὶ σαφεῖς γεωγραφικὲς καὶ ἱστορικὲς πληροφορίες ὅτι ἡ συγκεκριμένη Ἅλος 1. «ὑπὸ τῷ πέρατι κεῖται τῆς Ὄρθρυος ὄρους πρὸς ἄρκτον κειμένου τῇ Φθιώτιδι», 2. «ᾤκισε δὲ ὁ Ἀθάμας τὴν Ἅλον, ἀφανισθεῖσαν [δὲ] συνῴ[κισαν Φαρσάλιοι] χρόνοις ὕστερον», 3. «ὑπέρκειται δὲ τοῦ Κροκίου πεδίου», 4. «ῥεῖ δὲ ποταμὸς Ἄμφρυσος πρὸς τῷ [τείχει]», 5. «διέχει δὲ Θηβῶν περὶ ἑκατὸν σταδίους», 6. «ἐν μέσῳ δ’ ἐστὶ Φαρσάλου καὶ Φθιωτῶν», καὶ 7. «Φίλιππος μέντοι Φαρσαλίοις προσένειμεν ἀφελόμενος τῶν Φθιωτῶν», δὲν ἀφήνουν τὴν παραμικρότερη ἀμφιβολία ὅτι πρόκειται γιὰ τὴν Ἅλο τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ.
Οἱ παραπάνω σαφεῖς πληροφορίες γιὰ τὴν ἀκριβῆ θέση τῆς Ἅλου παρέχουν ἐμμέσως βεβαιώσεις καὶ γιὰ τὴν ὕπαρξη τῆς πόλης Ἰτώνου καὶ τοῦ Ἱεροῦ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς στὴν πόλη αὐτὴ ἐὰν συνδυασθοῦν μὲ κάποιες ἄλλες πληροφορίες τὶς ὁποῖες μᾶς δίνει πάλι ὁ Στράβων:
- «ἀπέχει δὲ Ἰτώνου περὶ ἑξήκοντα σταδίους ὁ Ἅλος ἢ ἡ Ἅλος»
- «ὑπέρκεινται δὲ Πυράσου μὲν αἱ Θῆβαι, τῶν Θηβῶν δὲ ἐν τῇ μεσογαίᾳ τὸ Κρόκιον πεδίον πρὸς τῷ καταλήγοντι τῆς Ὄρθρυος, δι’ οὗ ὁ Ἄμφρυσος ῥεῖ. Τούτου δ’ ὑπέρκειται ὁ Ἴτωνος, ὅπου τὸ τῆς Ἰτωνίας ἱερόν».
Τὰ παραπάνω στοιχεῖα σὲ συνδυασμὸ μὲ ὅσα ἱστορικὰ στοιχεῖα ἀναφέρθηκαν γιὰ τὸ Ἱερὸ τοῦ Λαφύστιου Δία μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ ἐπαναλάβουμε τὸ συμπέρασμα:
Τὸ «Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς» τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ βρισκόταν, σύμφωνα μὲ τὰ δεδομένα τοῦ Στράβωνα, δίπλα στὸν Κουάριο Ποταμό. Κουάριος Ποταμὸς λεγόταν κατὰ τὴν ἀρχαιότητα ὁ σημερινὸς ποταμὸς Ξηριάς τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ. Ἡ περιοχὴ τοῦ Καραντζάνταλι, ἡ περιοχή, δηλαδή, τῆς ἀρχαίας Ἰτώνου, βρίσκεται δίπλα στὴν κοίτη τοῦ Ξηριᾶ, τοῦ Κουάριου Ποταμοῦ τῆς ἀρχαιότητας.
Τὸ Ἱερὸ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς τῆς περιοχῆς τοῦ Ἁλμυροῦ, τὸ ὁποῖο βρισκόταν στὴν περιοχὴ τοῦ Καραντζάνταλι καὶ τῶν Ζερελίων, ἦταν ἕνα πολὺ σημαντικὸ ἱερὸ γιὰ τὴν εὕρεση τοῦ ὁποίου πραγματοποιήθηκαν στὴν περιοχὴ αὐτὴ πολλὲς ἀρχαιολογικὲς ἔρευνες, χωρὶς ὅμως θετικὰ ἀποτελέσματα.
Ὡστόσο, παρὰ τὸ ὅτι δὲν ἔχουν ἐντοπισθεῖ κάποια ἴχνη οὔτε τοῦ Ἱεροῦ οὔτε τῆς πόλης Ἴτωνος, εἶναι βέβαιο ὅτι τόσο ἡ πόλη ὅσο καὶ τὸ ἱερὸ βρίσκονταν στὴ συγκεκριμένη περιοχὴ στὴν ὁποία ὑπῆρξαν καὶ ἀναπτύχθηκαν δύο νεολιθικοὶ οἰκισμοὶ τὸ «Καραντζάνταλι», κατὰ τὴν Ἀρχαιότερη Νεολιθικὴ Ἐποχὴ, καὶ στὴ συνέχεια τὰ «Ζερέλια» κατὰ τὴν Μέση, τὴν Νεότερη καὶ τὴν Τελικὴ Νεολιθικὴ καὶ στοὺς κατοπινοὺς χρόνους.
Ἡ βεβαιότητα γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ Ἱεροῦ τῆς Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς στὴν συγκεκριμένη αὐτὴ θέση θεμελιώνεται ἀπὸ τὰ παρακάτω σαφέστατα ἀποσπάσματα τοῦ Στράβωνα.
Λέει ὁ Στράβων στὴν παράγραφο 9, 5, 14 τῶν «Γεωγραφικῶν»: «Ἡ μὲν οὖν Φυλάκη ἐγγὺς Θηβῶν ἐστι τῶν Φθιωτίδων, αἵπερ εἰσὶ καὶ αὐταὶ ὑπὸ τῷ Πρωτεσιλάῳ· καὶ Ἅλος δὲ καὶ Λάρισα ἡ Κρεμαστὴ καὶ τὸ Δημήτριον ὑπ’ ἐκείνῳ, πᾶσαι πρὸς ἕω τῆς Ὄρθρυος. Τὸ δὲ Δημήτριον Δήμητρος εἴρηκε τέμενος καὶ ἐκάλεσε Πύρασον. Ἦν δὲ πόλις εὐλίμενος ἡ Πύρασος ἐν δυσὶ σταδίοις, ἔχουσα Δήμητρος ἄλσος καὶ ἱερὸν ἅγιον, διέχουσα Θηβῶν σταδίους εἴκοσι· ὑπέρκεινται δὲ Πυράσου μὲν αἱ Θῆβαι. τῶν Θηβῶν δὲ ἐν τῇ μεσογαίᾳ τὸ Κρόκιον πεδίον πρὸς τῷ καταλήγοντι τῆς Ὄρθρυος, δι’ οὗ ὁ Ἄμφρυσος ῥεῖ. Τούτου δ’ ὑπέρκειται ὁ Ἴτωνος͵ ὅπου τὸ τῆς Ἰτωνίας ἱερόν, ἀφ’ οὗ καὶ τὸ ἐν τῇ Βοιωτίᾳ͵ καὶ ὁ Κουάριος ποταμός …»
Ἀπὸ τὸ ἀπόσπασμα αὐτό, ἑρμηνεύοντἀς το καὶ ταυτόχρονα σχολιάζοντάς το, πληροφορούμαστε γιὰ μερικὰ γεγονότα καὶ τόπους οἱ ὁποῖοι ἐπιβεβαιώνονται καὶ ἀπὸ τὴν σημερινὴ γεωγραφικὴ πραγματικότητα.
Ἡ Φυλάκη, δηλαδὴ τὸ σημερινὸ χωριὸ τοῦ Ἁλμυροῦ Φυλάκη ἤ, σὲ παλιότερη ὀνομασία, Κιτίκι, βρίσκεται κοντὰ στὶς σημερινὲς ἀλλὰ καὶ στὶς ἀρχαῖες Φθιώτιδες Θῆβες, δηλαδὴ κοντὰ στὶς σημερινὲς Μικροθῆβες ἤ Ἄκετσι. Οἱ ἀναφερόμενες ἀπὸ τὸν Στράβωνα πληροφορίες γιὰ τὶς ἀποστάσεις μεταξὺ τῶν διαφόρων μερῶν ἰσχύουν καὶ μὲ τὰ σημερινὰ δεδομένα.
Ἀπὸ τὸν Στράβωνα πληροφορούμαστε ἀκόμα ὅτι οἱ πόλεις «Φθιώτιδες Θῆβες», «Ἅλος», «Λάρισα Κρεμαστὴ» (σημερινὴ Πελασγία) καὶ «Πύρασος» (σημερινὴ Νέα Ἀγχίαλος), στὴν ὁποία βρισκόταν ἕνα ἱερὸ ἀφιερωμένο στὴ θεὰ Δήμητρα, τὸ «Δημήτριον», καὶ οἱ ὁποῖες ἀνῆκαν στὸ Βασίλειο τοῦ Πρωτεσιλάου, βρίσκονταν ἀνατολικὰ τῆς Ὄρθρης. Αὐτὸ ἰσχύει καὶ ἐπιβεβαιώνεται καὶ ἀπὸ τὴν τωρινὴ πραγματικότητα.
Ἡ Ἴτωνος ἦταν ὀνομαστὴ γιὰ τὰ πρόβατα τὰ ὅποῖα ἔτρεφε. «Μητέρα μήλων» τὴν ὀνομάζει ὁ Ὅμηρος, δηλαδὴ μητέρα προβάτων, προβατομάνα. Βρισκόταν στὴ δεξιὰ ὄχθη τοῦ Κουάριου Ποταμοῦ, τοῦ σημερινοῦ Ποταμοῦ Ξηριᾶ, κοντὰ στὴν περιοχὴ Καραντζάνταλι.
[1] Βλ. σχετικὲς πληροφορίες στό: Βίκτωρ Κων. Κοντονάτσιος, Ἡ περιοχὴ τοῦ Ἁλμυροῦ στην Ἀρχαία Μυθολογία, ἔκδοση Φιλαρχαίου Ἑταιρείας Ἁλμυροῦ «Ὄθρυς», Ἁλμυρὸς 2010, σελ. 113-126.
[2] Ἐννοεῖ τὸν Ὅμηρο.